1.1. Os estudos sobre a situación sociolingüística en Olivenza

Son escasos os datos sobre a situación lingüística en Olivenza no período posterior á ocupación militar levada a cabo polas tropas ás ordes de Godoy en 1801. Segundo autores como Matias a ocupación e anexión de Olivenza (Tratado de Badaxoz, 1801) deu pé a un “longo período de bilingüismo de contornos pouco claros” Matias 2001, 164.

O portugués de Olivenza está incluído na maioría dos manuais españois e portugueses de dialectoloxía Carrasco 2021: 58. A primeira aproximación ao portugués de Olivenza de que temos coñecemento é de finais do século XIX. Trátase dun breve artigo do ilustre sabio portugués José Leite de Vasconcelos (1898-1900) titulado “O português de Olivença”. No referido texto de Vasconcelos lese que a vila de Olivenza é, a finais do século XIX, completamente bilingüe:

José Leite de Vasconcelos non fai referencia á situación lingüística fóra da vila de Olivenza. Porén, grazas á descrición que realizan os xornalistas e escritores lusos Sequeira e Rocha (1924), sabemos que nesa época aínda o castelán non penetrara nas aldeas do territorio de Olivenza, nin en Táliga (hoxe sede do concello homónimo) e subliñan o feito de na vila de Olivenza os seus habitantes seren xa completamente bilingües. Isto significa que nos anos vinte do século pasado existía bilingüismo na vila, pero o portugués seguía sendo a lingua de uso habitual no medio rural onde o castelán, lingua oficial, aínda non penetrara de forma significativa.

É sabido que os procesos de substitución lingüística están relacionados co bilingüismo, pero o bilingüismo por si só non desencadea procesos de substitución dunha lingua por outra. O cambio lingüístico ocorre nas situacións de bilingüismo cando hai unha mudanza nas actitudes lingüísticas dos falantes Carrasco 2007: 60; Dorian 1981; Crystal 2000; Moreno 2005, 235-248. Porén, poden ocorrer situacións de bilingüismo sen que necesariamente unha lingua sexa substituída por outra. No caso que nos ocupa, o portugués da vila de Olivenza, hai que sinalar os traballos de Matias, quen estudou durante máis de tres décadas a evolución da situación sociolingüística do portugués oliventino, desde os anos setenta do século XX ata comezos do século XXI (Matias 1984, 2001: 159-160. Esta autora describe con clareza o proceso de substitución lingüística (do portugués en favor do castelán) en Olivenza e conclúe o seguinte:

Das palabras de Matias podemos concluír que houbo unha alteración profunda nas actitudes da poboación oliventina cara ao portugués no período transcorrido entre a visita de Leite de Vasconcelos a finais do século XIX (as familias censuraban aos país que non falaban portugués cos fillos; Vasconcelos 1890-1892: 347-348 e os anos setenta do século XX (“<95% dos oliventinos gosta mais do castelhano que do portugués”; Matias 2001: 167. Perante este cadro podemos concluír que o futuro do portugués na vila de Olivenza é, na mellor das hipóteses, dubidoso.

Este panorama é semellante ao que se pode encontrar noutros puntos da fronteira hispano-portuguesa do lado español en que se fala portugués, como son os casos de Cedillo (Casalinho), Herrera de Alcántara (Vilhena 1996, 2000; Ossenkop 2006a; Carrasco 2007, 2021, La Codosera e as aldeas da Franxa de Alcántara (Ossenkop 2006a, 2006b, 2013; Carrasco 2007, 2021. Aínda que estas localidades estremeñas non foron anexadas pola forza, aquí tamén se fala portugués por razóns históricas diferentes ás de Olivenza. Respecto a esta cuestión, cómpre sinalar que, como ocorre con frecuencia, as fronteiras lingüísticas e as políticas en moitas ocasións non coinciden. No reverso da moeda, e por se houbera dúbidas sobre a importancia das actitudes lingüísticas nos procesos de substitución lingüística en contextos de bilingüismo, temos o caso da fala de Xálima1, tamén na Estremadura española, no val de Xálima ou do Ellas, onde esta lingua goza de enorme vitalidade Ramallo 2011, o que contrasta coa situación do portugués falado en Olivenza e noutras localidades da Comunidade Autónoma de Estremadura.

Máis recentemente, outros autores ocupáronse do estudo da vitalidade do portugués de Olivenza como Manuel Martínez Martínez (1974), quen defendeu a tese doutoral titulada El enclave de Olivenza: su historia y su habla na Universidade de Granada. Martínez é autor de varios traballos dedicados ao estudo do léxico e a toponimia de Olivenza (Martínez 1983, 2010 e unha monografía titulada Olivenza y el Tratado de Alcañices Martínez 1997. Porén, moitas veces o portugués de Olivenza é estudado en conxunto coas outras localidades onde o portugués é a lingua patrimonial (La Codosera, Herrera de Alcántara, Franxa de Valencia de Alcántara). Carrasco Gonẓáleẓ 1995, 1996a, 1996b, 1996c, 1997, 2000, 2001, 2004a, 2004b, 2007, 2010, 2016a, 2016b, 2021 ocúpase destas variedades e da fala de Xálima en varios traballos en que anota o problema da perda do portugués na Estremadura española entre as xeracións máis novas e indica a excepcional vitalidade de que goza a fala de Xálima, como confirma o estudo sociolingüístico de Ramallo Fernández (2011). O lingüista José Antonio González Salgado 2009a, 2009b tamén se ocupa destas variedades lingüísticas, así como Costas González 1992a, 1992b, 2013, 2014, 2017, quen xa publicou diversos traballos sobre a fala de Xálima. Costas (2023a) aborda a cuestión da perda do portugués de Estremadura poñendo o acento nas actitudes que levan ao desprestixio e caída en desuso do portugués falado no lado español da fronteira hispano-portuguesa (a Raia).

1.2. O estatuto legal da lingua portuguesa en Estremadura

As falas portuguesas da Estremadura española, entre as que se inclúe o portugués de Olivenza, non teñen ningún recoñecemento legal efectivo. Ao abrigo da Ley de Patrimonio Histórico y Cultural Ley 2/1999, de 29 de marzo, de la Comunidad Autónoma de Extremadura, DOE desde 2003 foi solicitada reiteradamente pola asociación Além Guadiana una declaración do portugués de Olivenza como Bien de Interés Cultural, declaración coa que conta a fala de Xálima desde 2001 Decreto 45/2001, de 20 de marzo, DOE. Consideramos que esta declaración sería importante para o portugués de Olivenza, aínda que sexa só polo seu valor simbólico, dado que, no caso da fala de Xálima, non supuxo ningunha medida de protección posterior. Isto quizás se deba á propia formulación da dita lei de patrimonio, como veremos a seguir, na que non aparecen alusións explícitas á protección do patrimonio lingüístico. Esta lei regula, segundo o exposto na introdución, a competencia exclusiva da comunidade autónoma en materia de “patrimonio cultural histórico-arqueológico, monumental, artístico y científico de interés, en el folklore, tradiciones y fiestas de interés histórico o cultural, en el fomento de la cultura y defensa del derecho de los extremeños a sus peculiaridades culturales, los museos, archivos y bibliotecas de interés para la Comunidad Autónoma” DOE, 22/05/1999, 22, p. 4244.

Na base da lei non existe, por tanto, mención explícita ao patrimonio lingüístico. Ao longo do texto son categorizados tres tipos de bens: “Podrán ser declarados Bien de Interés Cultural tanto los inmuebles como los muebles y los bienes intangibles” DOE, 22/05/1999, 22, p. 4247. Porén, o desenvolvemento do texto céntrase nos dous primeiros tipos, polo que as disposicións que poderían ser pertinentes para as realidades lingüísticas estremeñas son dúas: a) por unha banda, no título I, no que se establecen as categorías dos bens históricos e culturais, o punto 3 declara que:

b) por outra, no artigo 60, como medidas de protección dos bens intanxibles aparece recollido o seguinte:

Finalmente, no título VII, De las medidas de estímulo DOE, 22/05/1999, 22, pp. 4265-4266 tampouco atopamos ningunha medida que contemple un incentivo para ningunha das linguas da rexión. Na lei simplemente aparecen vagas mencións á “tradición oral, las peculiaridades lingüísticas y el habla” art. 60, DOE, 22/05/1999, p. 22.

En 2011, foi reformado o Estatuto de Autonomía de Estremadura. No debate deste estatuto foi desestimada polos grupos parlamentarios do PP e do PSOE, tanto no Congreso dos Deputados como no Senado, unha emenda para incluír o recoñecemento estatutario da fala de Xálima e do portugués de Olivenza. A postura contraria a esta emenda foi xustificada por estes partidos co argumento de que o recoñecemento oficial destas dúas linguas xa estaba contemplado no artigo 7.2. do Estatuto, que reproducimos a continuación:

A falta de concreción é similar á xa vista na Ley de Patrimonio Histórico Cultural e o recoñecemento oficial é, a todas luces, inexistente. Por conseguinte, o portugués de Olivenza unicamente está amparado pola Carta Europea das Linguas Rexionais o Minoritarias (CELROM), máis concretamente polo artigo 7 do dito tratado, que é o que se aplica no caso español ás linguas non cooficiais 2. Desde a ratificación da CELROM, foran elaborados seis informes sobre o cumprimento da mesma por parte do Comité de Expertos do Consello de Europa. O portugués de Olivenza aparece no terceiro informe (que abrangue o período 2006-2009) e no cuarto (2010-2013), pero as informacións proporcionadas pola administración estremeña son escasas (cfr. Costas 2023a: 653. No quinto (2014-2016)4 e no sexto (2017-2021)5 nin sequera aparece información sobre o portugués de Olivenza. A ausencia de información sobre o portugués de Olivenza é especialmente sorprendente no caso do último informe, pois as asociacións ACANF (Asociación Cultural A Nosa Fala) e Além Guadiana presentaron conxuntamente o Manifiesto para el cumplimiento de la Carta Europea de las Lenguas Regionales y Minoritarias en 2018, dado que no 5º informe non aparecía ningunha mención nin sobre a fala de Xálima nin sobre o portugués de Olivenza 6.

Todo o anteriormente exposto, lévanos a pensar que non se trata dun caso de desleixo por parte das institucións competentes nesta materia, senón dunha notoria falta de receptividade por parte do poder político estremeño con respecto ás cuestións fundamentais para o desenvolvemento dunha democracia plena, como son a diversidade lingüística e os dereitos lingüísticos das persoas, que son tamén dereitos humanos básicos.

1.3. Algunhas notas sobre o portugués oliventino

O artigo xa citado de Vasconcelos (1890-1892) documenta (alén da brevísima caracterización da situación sociolingüística en que se encontraba o portugués na vila de Olivenza de que falamos no apartado anterior) algúns fenómenos característicos do portugués daquela rexión como, por exemplo, a redución dos ditongos <ou> [ow] en <o> [o] e <ei> [ɐj] en <e> [e] (como ocorre noutras áreas do Alentexo). Por outra parte, o autor rexistra fenómenos que poden ter na súa orixe e desenvolvemento a orientación evolutiva do castelán, como por exemplo, o yeísmo ou a entrada expresiva no léxico do portugués falado na vila de palabras españolas. En cambio, o portugués oliventino conserva as vogais nasais e o sistema de sibilantes do portugués meridional. Face á análise destes elementos, Leite de Vasconcelos chega á conclusión de que “o português de Olivença pertence ao sub-dialecto alentejano da mesma zona (Alandroal, Redondo, Villa-Viçosa, etc), apenas modificado no vocabulário e em alguns pontos de grammatica” Vasconcelos 1890-1892: 348.

Chama a nosa atención a seguinte reflexión de Leite de Vasconcelos, que anuncia avant la lettre un campo dos estudos lingüísticos, o do contacto lingüístico, que terá un importante desenvolvemento décadas máis tarde: “Merece pois o português de Olivença um exame circunstanciado, não só para esclarecer a dialetologia portuguesa, mas porque alguns elementos pôde dar para o estudo da questão das línguas mixtas” Vasconcelos 1890-1892: 349.

3.1. Usos familiares

Un dos aspectos mais recorrentes nas entrevistas é o da perda xeracional do portugués dentro dunha mesma familia. Encontramos testemuños que evidencian o cambio de portugués a español entre os proxenitores e os seus fillos. Nalgúns casos, este cambio prodúcese con todos os descendentes e, noutros, só cos fillos máis novos.

Na E5 participan catro membros representantes de dúas xeracións diferentes: a nai (informante 1), os seus dous fillos e a súa cuñada (informante 2). Ao longo da entrevista aparecen tres casos de interrupción da transmisión xeracional: o primeiro delas dáse entre a informante 1 e os seus fillos. Esta informante indica que ten oito fillos e con todos fala español excepto co maior, presente na entrevista xunto a unha das irmás.

Cando a entrevistadora lle pregunta á informante 1 por que fala cos seus fillos en español e co seu marido en portugués, busca saber a razón do abandono do portugués cos seus descendentes. A resposta da informante é a seguinte:

Vemos, polo tanto, que a informante non explica as razóns que a motivaron a cambiar de lingua cos seus fillos, senón que, polo contrario, considera que debe xustificar por que seguiu empregando o portugués co cónxuxe.

Neste caso atopámonos ante unha ruptura case total da transmisión xeracional. Os fillos comentan que entre os oito irmáns empregan sempre o español e non transmiten o portugués aos seus fillos. Outro dos casos de ruptura presentes nesta entrevista produciuse entre unha informante e os seus pais. Así, a informante 2 (cuñada da informante 1) conta que é a última de catorce irmáns e que todos os seus irmáns falaban portugués entre eles e cos seus pais. Con todo, os seus pais faláronlle a ela en castelán, práctica que adoptaron tamén todos os seus irmáns con ela. Este cambio de código co irmán máis pequeno tamén se dá na familia da informante 1, quen refire que dos seus seis irmáns só o pequeno falaba español.

A informante 2 pregúntase varias veces o porqué desta situación, sen que ningún dos presentes nin ela mesma pareza ter unha resposta satisfactoria, tal e como mostra o extracto (2):

Parece que a informante 2 só encontra como explicación plausible o feito de que os seus primos falasen castelán, a pesar de que a situación descrita non se limita a un entorno familiar illado, senón que reflicte patróns comúns ao resto da comunidade.

No seu estudo sobre as políticas lingüísticas familiares en Galicia, Iglesias e Acuña (2022) consideran que este tipo de política lingüística familiar, na que os proxenitores empregan o galego entre eles e o castelán cos seus fillos, supón varios riscos que acaban implicando unha dobre desgaleguización da terceira xeración (os seus netos), tal e como acontece en Olivenza co portugués. Entre eles:

No caso de Olivenza, vemos que os fillos detectan este esforzo por parte dos pais e reprodúceno tanto cos seus irmáns máis pequenos como cos seus descendentes. Así se verifica na E4, na que se constatan as mesmas dinámicas que na entrevista anterior: unha informante lembra que os seus pais entre eles falaban portugués, mentres con ela a lingua de comunicación era o castelán (3). Pola súa parte, os outros dous participantes contan que na súa casa todos falaban portugués menos coa irmá máis nova:

Obsérvase neste testemuño que os fillos asumen con naturalidade o cambio de código cos seus irmáns, debido á mudanza efectuada polos proxenitores. Cabe salientar que esta reprodución da mudanza de portugués a castelán dáse nun contexto no que a lingua ambiental familiar era o portugués, como relata a informante 2 da E5 (4):

Estas afirmacións levan a pensar que por volta dos anos cincuenta e sesenta do século XX houbo un cambio drástico nas actitudes dos falantes que pasaron a considerar que debían falar en castelán cos fillos, mesmo en situacións nas que previamente empregaran o portugués cos seus descendentes. É ben coñecido pola sociolingüística o proceso polo cal os pais optan por substituír a súa lingua nativa por outra de maior prestixio social. A motivación para tal cambio é, fundamentalmente, a crenza de que adoptar unha lingua de maior prestixio facilitará o acceso dos fillos a mellores oportunidades educativas e, por conseguinte, á ascensión social e económica. Porén, como apunta Ossenkop (2024) en relación con Herrera de Alcántara e Cedillo (localidades onde o portugués e o castelán coexisten baixo circunstancias similares, sendo o castelán a lingua dominante): “Con respecto a la situación sociolingüística de las variedades portuguesas en ambos pueblos, nuestro análisis reveló actitudes ambivalentes” Ossenkop 2024: 67. É dicir, o coñecemento da variedade local, aínda que sexa só de forma pasiva, percíbese como un marcador identitario. Por outra banda, en virtude do contacto lingüístico, as variedades do portugués vense como unha amálgama de linguas, un chapurreado. Esta situación é extrapolable a Olivenza, como mostra o testemuño dun informante de San Jorge de Alor (São Jorge da Lor), nado en 1956, que só adquiriu o portugués de maneira pasiva. Os seus pais, a pesar de teren o portugués como lingua materna, só se dirixían a el en portugués para reprendelo, pois xa tiñan asimilado que o “idioma do traballo e do futuro” (E9) era o castelán. Ademais, asociaban o portugués con aspectos máis negativos (E9). Este informante recoñece que, por esa razón, o portugués que falan está moi influenciado polo castelán (5). Tamén lembra que, cando era neno, quedaron todos sorprendidos ao ver unha familia portuguesa na que o fillo falaba portugués, xa que tiñan internalizado que o portugués era a lingua que falaban as persoas máis vellas, e non os máis novos.

Así mesmo, detectamos unha escasa conciencia respecto á orixe e repercusións destes cambios sociolingüísticos, xa que apenas aparecen reflexións sobre as políticas autonómicas e educativas aplicadas, as cales tiveron unha influencia evidente neste proceso. Desta forma, parece haber unha “interrelación top-down” entre as políticas autonómicas e municipais ditadas desde as instancias superiores e a aceptación desas políticas por parte da poboación, sen as pór en dúbida, a cal contribúe a normalizala e validalas Iglesias & Acuña 2022: 252. Unha das poucas valoracións de índole crítica que atopamos no corpus é feita pola informante 1 da E5, quen mostra desasosego porque, tras enviuvar, xa non utiliza o portugués de maneira cotiá (6):

O resto dos participantes da entrevista (fillos e cuñada) reaccionan lembrándolle que aínda fala cun dos seus irmáns e con algunhas das súas cuñadas, algo que para ela “já não é iguali” que cando vivía o seu marido, posto que agora pasa días e días sen falar portugués. Esta reacción mostra un intento de consolo e apoio dos seus familiares, pero, ao mesmo tempo, denota unha minimización, aínda que sexa inconscientemente, das consecuencias psicolóxicas e afectivas que a perda do uso activo do portugués provocou nalgúns membros da familia.

En contraste co resto dos informantes, o enquisado de San Jorge de Alor (7) mostra unha clara conciencia sobre este proceso:

3.2. O papel da escola

Despréndese das entrevistas analizadas que había unha prohibición do uso do portugués na escola e que o ensino formal sería para moitos o primeiro contacto co español (8-10):

O exemplo (10) pon en evidencia o feito de que o castelán, alén de ser a lingua de instrución, é tamén a lingua de socialización dos cativos oliventinos desta xeración, o que ten fondas repercusións na vitalidade do idioma, como sinala Kasares: “Cuando el uso de la lengua se reduce a la familia dejan de garantizarse las condiciones para la socialización lingüística de las nuevas generaciones, ya que es el uso social el que afianza la transmisión familiar” 2017:142.

Ademais, segundo o exposto, parece evidente o papel que a escola tivo na penetración do castelán en Olivenza. Nese sentido, non deixa de ser paradoxal que hoxe a principal vía de recuperación do portugués sexa, precisamente, a escola. Porén, os falantes máis vellos coidan que o portugués da escola é diferente ao portugués de Olivenza, non o consideran como algo propio. A escola non funciona como un axente de revernacularización, pois prodúcese unha ausencia de identificación patente no exemplo (11):

3.3. Consideracións sobre o portugués oliventino

Os glotónimos máis utilizados nas entrevistas para referirse ao portugués de Olivenza son chapurreu e, sobre todo, falar á portuguesa (fronte a falar á espanhola, falar castelhano). Hai, na maioría dos falantes, unha idea de que o que falan é unha especie de mestura de linguas (12):

Ao longo dos fragmentos analizados xorde en varias ocasións a cuestión da relación co portugués de Portugal (13 e 14):

Establécese unha distinción entre o “português, português” e o portugués de Olivenza. Dan a entender que hai intercomprensión coas localidades portuguesas veciñas, pero xa non ocorre o mesmo co resto de variedades de portugués, en particular co portugués falado en Lisboa (15-17):

Resulta interesante, no ámbito das actitudes lingüísticas, o feito de que unha informante subliña a semellanza entre o portugués de Olivenza e o galego (18). A informante expresa esta idea con base na súa experiencia vital, pois estivo emigrada en Euskadi nunha cidade onde había moitos galegos emigrados:

3.4. Consideracións sobre o bilingüismo

Hai unha idea subxacente de que o portugués é un problema. Cando se fala da posibilidade de estudar portugués na escola, un informante afirma o seguinte:

Este comentario trae á tona unha idea que é frecuente encontrar en comunidades bilingües en situación de diglosia en que unha lingua ten prestixio social e outra non. Así, a lingua con menos prestixio social a miúdo é considerada innecesaria ou de menor importancia para a educación formal, percepción que se ve influenciada pola idea de que a aprendizaxe desa lingua podería non achegar vantaxes significativas para o futuro do neno nun entorno onde outra lingua domina na maioría dos ámbitos importantes como o emprego, a educación e os medios de comunicación. En Miranda do Douro, onde mirandés e portugués cohabitan, a investigadora Cristina Martins ocupouse na súa tese de doutoramento da cuestión das actitudes lingüísticas dos falantes:

Neste extracto obsérvase que o ensino do mirandés non só é visto como prescindible, se non que é considerado pernicioso para a aprendizaxe (do portugués) dos alumnos. Esta autora demostra no seu traballo que esta idea non ten fundamento e presenta as numerosas vantaxes do bilingüismo para os nenos Martins 2008.

3.5. Actitudes perante as interferencias lingüísticas

Todos os informantes falantes de portugués que participan no corpus seleccionado presentan interferencias do español. Pero o que chama a nosa atención é a actitude que un informante asume perante as interferencias, considerándoas como característico ou propio da súa variedade, o portugués de Olivenza, fronte ao portugués estándar. Estes castelanismos parecen funcionar como marcas identitarias para este falante de portugués oliventino. Este informante afonda sobre esta cuestión e dá numerosos exemplos das diferenzas (20-23) entre o portugués europeo (PE) e o portugués oliventino (PO):

Os exemplos (20) a (23) demostran que o informante da entrevista E1 sabe como se di en portugués estándar e indica as formas que considera propias do portugués oliventino.

A entrevista E3 presenta algunhas peculiaridades fronte ás restantes (24). Este informante fala en castelán, pero parece ter unhas actitudes lingüísticas máis favorables con respecto ao portugués e defende que houbo, coa mudanza de século, un cambio nas relacións con Portugal. Ademais, tamén refire a idea de que a variedade local tería unha función identitaria.

Desta forma, o informante describe unha dobre mudanza de perspectiva en relación con Portugal e, por conseguinte, coa lingua portuguesa, desde 2000 en diante (coincidindo coa introdución do portugués no ensino regrado en Estremadura e a construción da nova Ponte de Ajuda): por un lado, afirma que hoxe o ensino de portugués é visto de forma positiva, e, por outro, que a “cuna portuguesa” ás veces foi deixada de lado, dando a entender que o pasado portugués e a lingua e cultura asociada a ese pasado foi esquecido por moitos oliventinos.