Introdución

A obra da escritora estadounidense Lucia Berlin (1936-2004) ten sido considerablemente esquecida e escasamente estudada durante a súa vida e mesmo tras a súa morte en 2004. Coa publicación en 2015 da antoloxía póstuma de relatos A Manual for Cleaning Women, a narrativa autoficcional de Berlin situouse no punto de mira da crítica literaria tanto no panorama estadounidense coma no mundial. O humor acedo co que narra o sórdido da vida cotiá daqueles que, como ela, habitan nas marxes da sociedade é unha constante distintiva da súa obra que cativou ao lectorado.

Porén, o fervente interese que suscitou a obra de Lucia Berlin a ollos da crítica non se trasladou ao campo dos estudos literarios coa mesma ansia. Se ben o seu nome ocupou os postos máis altos nas listas de vendas no ano de publicación da devandita antoloxía, continuamos a carecer de investigacións que desentrañen a complexidade da súa obra. Na actualidade, os estudos existentes que abordan cando menos parcialmente a narrativa desta autora son notablemente escasos, mesmo na súa lingua e país de orixe. Se nos dispoñemos a desenvolver o labor de indagar en fondos bibliográficos, os resultados, a meirande parte dos cales consisten en recensións elaboradas tras o redescubrimento de Berlin en 2015, sitúanse habitualmente na fronteira entre a gabanza literaria, maiormente centrada na autoficción e a aproximación humorística á traxedia, e a fetichización do malditismo que rodea á súa figura.

Pola contra, Ismael Ramos (1994) consagrouse como unha das voces máis destacadas da literatura galega contemporánea e tamén do panorama do estado, obtendo o Premio Nacional de Poesía Joven Miguel Hernández en 2022. Se ben o hábitat predilecto de Ramos é o xénero poético, a recente publicación do libro de relatos A parte fácil (2023) e a súa excelente acollida pola crítica supuxo unha gloriosa entrada para o autor no eido da narrativa. Así, nesta primeira aproximación apréciase nitidamente a tradución a este xénero do seu estilo particular, caracterizado pola delicadeza lírica e a riqueza simbólica no tratamento do sórdido.

En ambos casos, a precariedade convértense nun veo que o envolve todo, nunha marca que inevitablemente atravesa as súas páxinas. O tratamento e as vías de manifestación empregadas dependen, como é lóxico, do selo persoal de cada autor. Porén, atopamos certos trazos comúns entre a obra de Berlin e Ramos á hora de artellar o cosmos de signos que constrúe a situación marxinal, inestable e límite das personaxes involucradas. Poderiamos dicir que o máis destacado, por constituír un dos elementos vertebradores do relato, é o espazo, posto que a través deste os autores crean en grande medida o retrato da soidade e a crueza rodean á precariedade. Salas de espera, hospitais, autobuses ou lavandarías constitúen escenarios habituais na obra de Berlin. Autoestradas, supermercados ou almacéns son algúns dos emprazamentos dos relatos de Ramos. Todos eles espazos que, segundo a teoría do antropólogo francés Marc Augé, poderían ser considerados non-lugares (termo acuñado por este autor na súa obra de 1992 Non-lieux: Introduction à une anthropologie de la surmodernité), entendidos como aqueles espazos de tránsito e consumo, inhabitados dende unha perspectiva antropolóxica, onde reina o anonimato e o cal, en palabras de Augé (2000: p. 107), “no crea ni identidad singular ni relación, sino soledad y similitud”. Porén, ambos autores sitúan a súa ollada nas persoas que ocupan estes lugares e nas relacións que tecen entre si. Atenden aos traballadores, aos visitantes recorrentes, ás persoas que entrelazan as súas rutinas e que, en certo modo, rematan por encher o baleiro da soidade cunha relación de afecto para co espazo e entre si, subvertendo deste xeito a súa condición de non-lugares.

A produción do non-lugar

Para esta fin, apoiarémonos nas teorías enmarcadas dentro do denominado xiro espacial que mesturan os estudos literarios coa antropoloxía e a socioloxía, e en particular na achega teórica de Marc Augé e o seu concepto de non-lugar. O autor opón entre si as nocións de lugar, entendido sempre como o lugar antropolóxico, e non-lugar. O lugar antropolóxico, concepto no que o autor centra o segundo capítulo da obra, refírese a aqueles espazos que unha cultura ou sociedade e os seus individuos identifican como propios, e por tanto, que serven de alicerces para a súa identidade colectiva. En esencia, refírese a aqueles lugares estables, compartidos, considerados polos membros da comunidade “identificatorios, relacionales e históricos” (Augé, 2000, p. 58). Neste último cualificativo observamos como o lugar antropolóxico garda unha importante relación co tempo a través da historia, no senso máis próximo á súa calidade de memoria do pobo, por constituír unha mostra material da mesma. En palabras do propio Augé (2000, pp. 60-61):

Pola contra, os non-lugares son lugares eclécticos, pasaxeiros, espazos asépticos en materia de identidade, creados como soporte do frenético ritmo de vida do tempo actual, que Augé (2000, pp. 34-47) denominou sobremodernidade. Esta, segundo o autor, ven provocada pola superabundancia de acontecementos ou, máis ben, de información sobre eles no mundo contemporáneo, xerando un sentimento de aceleración da historia que, en última instancia, produce unha sobrecarga nos individuos, os cales buscan dotar de sentido a un mundo caótico.

Podemos dicir que o exceso se converte así na característica fundamental da sobremodernidade, canalizada en tres eixos: o temporal, o espacial e o da individualización. A anterior definición refírese ao exceso temporal, que trae consigo unha preocupación case ansiosa polo “tema de la historia inminente, de la historia que nos pisa los talones (casi inmanente en la vida cotidiana de cada uno)”, que “aparece como previo al del sentido o el sin sentido de la historia, pues es nuestra exigencia de comprender todo el presente lo que da como resultado nuestra dificultad para otorgar un sentido al pasado reciente” (Augé, 2000, p. 37).

O exceso de individualización, pola súa parte, refírese á tendencia que existe ao abandono da colectividade en prol da interpretación e concepción individual da realidade, tomando a subxectividade do prisma persoal como principio e fin. Isto é resultado directo da desestabilización da identidade colectiva, pola cal, ante a flutuación doutras referencias, o individuo se sente na necesidade de construír, como diciamos, o seu propio sentido do mundo (Augé, 2000, p. 34).

Por último, o exceso espacial ven motivado pola sensación de empequenecemento do mundo como consecuencia directa do aumento exponencial de información sobre este, no que a imaxe ten un papel fundamental. Chegan a nós imaxes de calquera punto do planeta, e mesmo de fóra deste, de modo que “aun si no los conocemos, los reconocemos” (Augé, 2000, p. 39). Podemos, ademais, desprazarnos tanto na nosa vida cotiá como mesmo dun extremo a outro do mapa nunha marxe de tempo ínfima en proporción. Isto xera “concentraciones urbanas, traslados de poblaciones y multiplicación de lo que llamaríamos los ‘no lugares’” (Augé, 2000: p. 41).

Así, á contra do lugar antropolóxico, os non-lugares carecen de temporalidade, e por tanto de historia e memoria. Son, pois, unha consecuencia directa do ritmo de vida acelerado do mundo sobremoderno e do individualismo patolóxico da lóxica capitalista que rexe as nosas relacións co espazo e coas persoas, centrándoas no consumo, a fugacidade e o anonimato. Augé (2000, pp. 83-84) descríbeos da seguinte forma:

Na súa obra La production de l’espace, Henri Lefebvre (2013, p. 92) identifica unha trialéctica do espazo que rexe a súa produción en cada proceso histórico, composta por tres elementos. As representacións do espazo (o espazo concibido), que se refire ao plano abstracto, isto é, á conceptualización do espazo en mapas, proxectos e elementos similares por parte dos especialistas, servindo por tanto como imposición do espazo por parte as clases dominantes. En contraposición, o espazo de representación (o espazo vivido), é un espazo físico que ten un carácter simbólico para a comunidade, similar ao lugar antropolóxico de Augé. Por último, as prácticas espaciais (espazo percibido) constitúen, segundo Lefebvre, as manifestacións no espazo das relacións sociais da comunidade. Englobaríamos baixo este termo aqueles lugares protagonistas da vida cotiá, como as rúas polas que decorren os itinerarios diarios das persoas. Estas dúas últimas categorías correspóndense, por tanto, co espazo social que o propio autor sinala (Lefebvre, 2013, p. 125), xunto co físico e o mental, como un dos piares da súa teoría unitaria do espazo e que se refire aos espazos de interacción da comunidade.

Lefebvre (2013, p. 271) completa a súa teoría de produción do espazo coa distinción e caracterización de tres tipoloxías segundo a cronoloxía da historia. Segundo este criterio, o proceso de produción do espazo comezaría no espazo absoluto, referido á natureza e as primeiras intervencións do ser humano; o espazo histórico, que xorde co nacemento das cidades na Antigüidade e con elas o comezo do sometemento humano da natureza; e o espazo abstracto, correspondente á sociedade capitalista. Este último caracterízase pola capitalización do espazo, particularmente do espazo urbano, que se torna unha mercancía máis e que serve como ferramenta de imposición das clases dominantes. Deste xeito, as clases populares son excluídas do propio espazo público, que pasa a estar dominado polas representacións do espazo e exento das prácticas espaciais e dos espazos de representación que artellan o espazo social. Dito noutras palabras, elimínase o carácter (retomando as palabras de Augé) histórico, relacional e identitario dos espazos comúns da cidade, a súa calidade de lugares antropolóxicos, para convertelos en non-lugares.

Esta planificación urbana baixo a lóxica do capital que producen lugares desocializados é o que Michel de Certeau en L’Invention du quotidien denomina as estratexias, en oposición ás tácticas, isto é, as prácticas cotiás que a poboación carente de poder e, por tanto, de lugar propio pode aproveitar para desviarse da orde establecida. En síntese, “las estrategias son capaces de producir, cuadricular e imponer, mientras que las tácticas pueden sólo utilizarlos, manipularlos y desviarlos” (Certeau, 2000, p.36). En palabras do propio autor (Certeau, 2000, p. XLIX):

A subversión dos non-lugares nos relatos de Lucia Berlin e Ismael Ramos

A continuación, en base ao devandito, analizaremos a construción do non-lugar e a súa subversión nos relatos dos autores mencionados. No caso de Lucia Berlin, tomaremos como referencia a antoloxía póstuma Manual para mujeres de la limpieza, publicada orixinalmente en 2015 e traducida ao castelán no 2016, e a máis recente publicación Una nueva vida (2023), que inclúe textos ata o de agora inéditos, algúns mesmo na lingua de orixe. Pola súa banda, como xa adiantamos e por razóns evidentes, A parte fácil será a obra de referencia de Ismael Ramos.

En termos xerais, a narrativa de Berlin constitúe un retrato da clase obreira. No seu conxunto, a lectura dos seus relatos embárcanos nun percorrido pola cotianeidade da clase traballadora, nalgúns casos mesmo lumpenproletaria, que habita a sociedade estadounidense, invisible (ou invisibilizada) a ollos das clases acomodadas. Porén, o seu traballo non é un exercicio sociolóxico nin antropolóxico. O carácter autoficcional da súa obra sitúa ás personaxes e ás sórdidas historias que as rodean nun contexto de igualdade para cos ollos a través dos que os observamos. Neste senso, Geoghegan (2015) comenta:

Así pois, a experiencia compartida da subalternidade provoca que a voz narradora busque, mesmo tras o humor acedo que caracteriza a Berlin, a conexión dentro da soidade.

A construción dos espazos presenta un padrón similar. A práctica totalidade dos relatos desenvólvense en lugares multiculturais, híbridos, como son os barrios marxinais das cidades do sur de Estados Unidos, como Albuquerque ou El Paso, onde a comunidade latinoamericana se atopa illada. Berlin, así como os álter ego cos que se presenta na narración, sufriu a inestabilidade da mudanza dende a infancia e tamén na vida adulta, vivindo en moitas destas cidades, “una experiencia que desde niña la hace pensarse como una mujer sin lugar” e que “la hace poder sentirse cómoda en espacios liminales” (Añazco, 2019, p. 19). De igual forma, se ben era unha muller branca estadounidense con estudos universitarios, a súa situación económica na adultez provocou que a súa residencia estivera maiormente nestes barrios obreiros e racializados. Como explica Añazco (2019, p. 31):

Estes barrios son a representación máis clara do espazo abstracto que definía Lefebvre, xa que a súa situación periférica e xeralmente de recente construción, así como a marxinalidade dos seus habitantes, afástanos a priori de calquera lugar antropolóxico. É por isto que, na meirande parte dos casos, os relatos son ambientados en sitios que poderiamos considerar non-lugares, por tanto, espazos de tránsito pasaxeiro nos que a relación entre as persoas non ten cabida segundo as estratexias do poder, en termos de Certeau, cuxa abundancia é directamente proporcional ao grao de periferia espacial e social da zona.

É o caso de “Lavandería Ángel”, que toma lugar nunha lavandaría autoservizo dun barrio de Albuquerque que a propia narradora describe inserida dentro da comunidade obreira latina (Berlin, 2016, p. 29):

Obsérvese o marcador de clase creado a partir do contraste entre ambos espazos, que pola súa natureza son non-lugares, pero que no caso da lavandería de Ángel se constrúe unha conexión identitaria arredor da idea do roto e o marxinal que provoca un sentimento de comodidade e, en última instancia, de pertenza na narradora.

Cómpre chamar a atención sobre a mención aos indios. O relato trata do contacto esporádico por confluencia na lavandaría cun home indio chamado Tony (Berlin, 2016, pp. 27-28):

O paso do tempo vai tecendo unha relación máis persoal entre a narradora e Tony, na que se vai entrelazando o problema de alcoholismo del, ata que simplemente deixaron de verse. Este tipo de relación casual pero emocional e empática froito do contacto polas rutinas cotiás entrelazadas, elemento protagonista da obra de Berlin, provoca unha subversión do non-lugar ao reconvertelo nun espazo social (en palabras de Lefebvre), que se torna identitario e relacional, dous dos tres eixos cos que Augé definía os lugares antropolóxicos. De igual forma, aínda que non podemos consideralo histórico, si que podemos dicir que ese carácter identitario fomenta que se alberguen memorias del e nel que lle outorgan unha dimensión temporal. Deste xeito, prodúcese unha táctica, tomando de novo a terminoloxía de Certeau, que aproveita o momento para desviarse dos mandatos da estratexia.

Pola súa banda, Ismael Ramos declarou a intencionalidade no referido ao traballo do non-lugar nesta primeira aproximación narrativa (Nevado, 2023), precisamente como síntoma do relato da precariedade e dos seus efectos no día a día. Tal e como el mesmo explica, o modo de vida capitalista provoca a contaminación dos espazos, de modo que aqueles que deberan ser os nosos lugares propios sucumben á categoría de non-lugares por mor dun contaxio epidémico. Porén, diferimos en que isto se traslade aos relatos anteriormente sinalados1, xa que consideramos que, de maneira semellante a Berlin, a deliberada elección de situar a voz narrativa no plano subalterno, afondando así en quen deposita neses lugares a súa intimidade e afecto e as relacións xeradas no seu seo, conduce inevitablemente á creación de espazos dotados de tempo e colectividade e, por tanto, á subversión canto menos parcial da categoría de non-lugar. Así pois, esta cuestión establece un diálogo entre a obra de Berlin e a de Ramos, como acontece no caso do relato que abre A parte fácil, titulado “A lontra”. Arredor da narración sobre dous mozos que tecen unha amizade a base de pasar o tempo xuntos, Ramos reflexiona sobre como se relacionan os adolescentes, a masculinidade, o descubrimento da homosexualidade e os efectos da clase no plano social. Este último elemento resulta explicitada no caso do protagonista (Ramos, 2023, p.11):

Así, esta condición remárcase tamén na construción do espazo que rodea a vida social dos rapaces (Ramos, 2023, p. 13):

Mario e Paulo escollen este (non-)lugar como sitio de encontro e recreo debido á identificación que senten entre este, descrito como periférico tanto no xeográfico coma no social, e a súa propia condición como suxeitos sen poder. Deste modo, o feito de que a súa amizade se vaia consolidando a través de compartir o tempo nese espazo concreto que adoptan como propio dótao dun compoñente afectivo e relacional que subverte a concepción que construiramos del a partir da descrición. Tanto é así que, cara ao final do relato, no medio dunha noite de festa tinguida de tristeza e rabia para Mario, ese recuncho abandonado convértese para el nun refuxio (Ramos, 2023, p. 31):

Outra representación desta dinámica subversiva maniféstase na estrada e os medios de transporte como espazo, quizais un dos síntomas máis evidentes do ritmo de vida capitalista que xera os non-lugares. No relato que lle dá nome á primeira antoloxía de Berlin, “Manual para mujeres de la limpieza”, a historia transcorre en autobuses e paradas, na ida e volta ás diferentes casas nas que traballa a narradora, unha limpadora, que conta o que observa nas súas viaxes diarias (Berlin, 2016, p. 49):

O transporte público e a actitude na rúa trátanse aquí como un marcador de clase (Berlin, 2016, pp. 52-53):

De igual forma, tamén fala das relacións que tece: as persoas que adoitan coller a mesma liña de transporte, aquelas que ve a través do cristal de forma rutinaria e outras limpadoras coas que comparte traxecto. Desta forma, un dos non-lugares predilectos tamén é ocupado pola personalización dos seus ocupantes, ben por identificación de clase ou ben polo mero feito de compartir ese espazo percibido do que falaba Lefebvre (Berlin, 2016, p. 50):

Máis adiante, engade: “18-PARK BOULEVARD-MONTCLAIR. Centro de Oakland. Hay un indio borracho que ya me conoce, y siempre me dice: ‘Qué vueltas da la vida, cielo’” (Berlin, 2016: p. 53).

Pola parte de Ramos, “A lebre” transcorre na viaxe por autoestrada de dous irmáns dende Vigo ata A Coruña para celebrar con desgana o aniversario de Sonia, a nova parella do seu pai, tan só acompañados por un recipiente cunha lebre adobada. Neste relato que se vai cocendo a lume lento, o punto de partida entre Valeria, condutora e irmá maior, e Raúl (e, en xeral, coa familia) é o dunha relación distanciada, o cal se atribúe á diferenza de idade, á independencia de Valeria e, en última instancia, á morte da nai de ambos. Para Raúl, a vida da súa irmá é un misterio. Porén, ese tempo forzado a compartir pola limitación do espazo, reducido a “un Renault 19 vermello de segunda ou terceira man” (Ramos, 2023, p. 62) que se converterá no epicentro do relato, lévaos a (re)afondar na súa relación, nas experiencias compartidas e nos conflitos sen resolver (Ramos, 2023, pp. 63-64):

A súbita frialdade de Valeria que pecha a porta da conversa vai desaparecendo aos poucos para deixar paso a unha actitude máis distendida e íntima co seu irmán (Ramos, 2023, pp. 66-69):

O cambio de rumbo fai que abandonen a autoestrada para conducir por camiños sen asfaltar rodeados de prados ata a vila natal dos seus pais. “Están viaxando ao pasado” (Ramos, 2023, p. 70), especifican, facendo referencia a tempos máis sinxelos, se cadra máis felices, nos cales poder marcar un novo punto a partir do que reiniciar a súa relación. E así acontece mentres se bañan nun encoro, xogando e rindo entre eles, ata que Raúl volve ao coche para resgardar á lebre do sol e descobre no maleteiro as probas de que Valeria está a vivir no coche. Esta revelación marca un antes e un despois para Raúl, que sente que os muros de segredos que rodeaban a intimidade da súa irmá acaban de derrubarse. Esta é a razón pola que coloca a lebre no maleteiro, para que ela tamén sexa consciente do cambio, mais sen dicirlle nada directamente, rematando a tarde o un ao carón do outro secando ao sol sobre o capó do coche:

Así, ese vello e maltreito Renault e os lugares que transita evolucionan dende a categoría de non-lugar ata converterse en lugares de intimidade para os irmáns, a medida que abandonan a frialdade da autoestrada e as áreas de servizo e se adentran en espazos cos que existe, e nos que se xera, unha conexión emocional.

Os (non-)lugares vinculados ao traballo tamén están presentes. Exemplo disto é “Apuntes de la sala de urgencias, 1977” de Berlin, que nos sitúa na perspectiva dunha traballadora da recepción das urxencias dun hospital, espazo aséptico e anónimo no que goberna a aspereza e o silencio entre os pacientes que se van acumulando polo nefasto do sistema sanitario. Porén, no relato preséntansenos personaxes que acoden con certa recorrencia, ben en busca de compañía e atención2, ou ben por circunstancias médicas, de modo que, a ollos da narradora, non son meros pacientes, senón persoas que observa, describe e coñece (Berlin, 2016, p. 109-110):

Ahora está muerta. No sé exactamente cuándo fue, supongo que en uno de mis días libres.

Tamén cos que empatiza, a fin de contas, en base á soidade compartida (Berlin, 2016, pp. 112-113):

De igual maneira, no ámbito laboral técense relacións interpersoais mediante tácticas, no senso certeauniano, que subverten o exceso de individualización do que falaba Augé e que domina todo aquilo que se relaciona co traballo dentro da lóxica capitalista. O relato “Centralita” de Berlin aborda o día a día das operadoras da central telefónica dun hospital de Oakland. Pese á deshumanización que a súa propia tarefa leva consigo, reducidas a unha voz sen nome, e mesmo á maneira de referirse as unhas ás outras mediante o número que teñen asignado, a antigüidade da maioría das traballadoras provoca que o tempo compartido nese espazo teza entre elas un vínculo afectivo que choca de fronte contra o anonimato e o desinterese (Berlin, 2023, p. 63):

Progresivamente, e pese a que “nunca se veían fuera de aquel cuartito” (Berlin, 2023, p. 62), a intimidade vai agromando (Berlin, 2023, p. 78):

Esta cuestión aparece tamén no caso de “Unha trampa para coellos” de Ramos. Tras a morte da súa nai, a protagonista está a lidar coa perda e as contradicións que xorden a raíz dela no referido á súa relación, afectada pola distancia xeográfica e emocional entre elas. Durante este proceso, segue o seu traballo nunha tenda de roupa na que as empregadas practicamente non interactúan entre si (Ramos, 2023, p. 120):

Porén, esa morte actúa como desencadeante dun achegamento cada vez máis íntimo, de modo que Coral acaba acompañándoa nese proceso de superación (Ramos, 2023, pp. 122-123):

O apoio e a confidencia acaban sendo tales que, cando a protagonista tan só colle para si un cacto a piques de morrer ao baleirar a casa da nai, négase a falar cos seus irmáns, mais si que lle amosa a Coral fotografías da planta en busca de opinión, para finalmente abrirse con respecto a aquelas cuestións que a están a angustiar (Ramos, 2023, p. 127):

Este tratamento do traballo en canto espazo físico mais tamén en canto espazo emocional compartido vai claramente na liña dunha nova forma, marcada polo afecto, de concibir a literatura política, da que o propio autor fala nunha entrevista (Salgado, 2023):

Como último exemplo, imos abordar o relato “Penas” de Lucia Berlin. Nun complexo turístico, os hóspedes que almorzan no buffet do hotel, descoñecidos entre si, dedícanse a observar a dúas irmás que semellan estar reencontrándose. Progresivamente, no seo deste non-lugar que os uniu polo azar e o consumo, acaban tecendo amizades entre eles e xulgando e compadecéndose da vida das dúas mulleres (Berlin, 2016, pp. 209-210):

Así, este pequeno fragmento de conversa pretendemos que sirva aquí de mostra conclusiva do proceso de construción do afecto para cunhas descoñecidas froito unicamente da observación e a convivencia dun espazo no que debería, a priori, reinar o individualismo.

Conclusións

Como vemos, resulta evidente que os non-lugares proliferan na obra narrativa de ambos autores. Asemade, ao noso ver, a súa subversión tamén queda manifesta. Se ben non gozamos de textos ensaísticos de Berlin a este respecto que nos permitan confirmar as hipóteses arredor do seu tratamento do espazo, e pese á xa mencionada ausencia de estudos sobre a súa obra, cremos que a autoficción da autora serve como táctica, no senso certeauniano, para rehumanizar os non-lugares que copan a cidade sobremoderna. Ao traducir a súa propia subxectividade fronteiriza e subalterna á escrita, Berlin consegue crear e trasladar á súa obra unha identidade vencellada ao espazo como parte do itinerario cotiá, así como lugar de confluencia con aquelas persoas coas que tece relacións persoais en base á rutina, tempo, espazo e clase compartidos.

Pola parte de Ismael Ramos, si que sabemos da súa autoconsciencia no tocante ao traballo co non-lugar en A parte fácil. Porén, xa adiantamos o noso desacordo no que se refire á materialización da súa intención de amosar o non-lugar na súa vertente máis pura, isto é, dominado pola deshumanización, nos relatos anteriormente analizados. Ao igual que no caso de Berlin, o feito de que as personaxes habiten estes espazos aparentemente ermos acaba por converterse nunha táctica que os dota dun innegable compoñente humano e, por tanto, dunha dimensión afectiva e temporal da que deberían carecer mais que acaba por resultar inseparable.

Así, á luz do devandito, devólveselle ao espazo público canto menos un halo da condición de espazo social e de lugar antropolóxico que lle fora arrebatada no mundo sobremoderno.