Os territorios da liberdade e A literatura e a vida, por elección

Xela Arias. Os territorios da liberdade e Xela Arias. A literatura e a vida, por elección, dous volumes sobre unha mesma autora, escritos –no segundo caso, editado– pola mesma profesional e publicados no mesmo ano. Dúas maneiras de enfrontarse á narración dunha vida con públicos moi distintos, pero paradoxalmente con formatos moi semellantes. Como carta de presentación, na contraportada de Os territorios da liberdade, o lector atopará a seguinte descrición: “Un libro divulgativo sobre a vida e a obra da autora das Letras Galegas 2021. Unha poeta apaixonada pola contemporaneidade. Unha biografía que parte da voz da propia Xela Arias. Unha traxectoria marcada por un ideal de independencia”. Por outro lado, A literatura e a vida, por elección, adianta tamén no seu exterior algúns dos detalles máis notorios das súas páxinas: “Xela Arias: unha voz transgresora, insubmisa, desconforme, defensora radical da independencia. Dende o non privilexio, cuestionou a orde, fuxiu do establecido, interrogou, afastouse do esperado. Poeta fóra das convencións, desobediente, Xela escribiu e viviu por elección”.

O tomo publicado por Xerais, integramente escrito por Mª Xesús Nogueira, conta cun total de trece capítulos acompañados dunha nota da autora, os agradecementos e unha lista de referencias bibliográficas. Os capítulos estrutúranse da seguinte forma: o primeiro, “A nena cun lapis na man”, narra os primeiros anos da vida de Xela Arias e o seu amor pola literatura e a escritura xa dende pequena; a continuación, “Un portal da miña rúa” abarca a súa adolescencia, cando comeza a escribir poesía, abandona os estudos e comeza a traballar na editorial Xerais; en “Aqueles anos oitenta”, Nogueira destaca a importancia dos recitais e da música na traxectoria da poeta, que chegou a escribir letras para algúns dos grupos máis simbólicos do movemento que coincidiu con esta etapa, coñecido como “a Movida”; en “Escribo poesía”, como o propio título indica, faise un repaso dos primeiros anos nos que Xela Arias desenvolveu este xénero; en “Denuncio o equilibrio” plásmase a primeira publicación da autora en formato libro, en lugar de nunha revista ou outro tipo de obra periódica, no que se reunía todo o que escribira até ese momento; “O meu primeiro traballo: editora” describe o labor de Xela na editorial Xerais, tanto como editora coma como correctora e destácase a súa faceta de defensora do galego e do seu pensamento sobre a necesidade dunha norma estandarizada para o idioma; en “Había toda unha literatura por traducir” detállase o seu labor como tradutora; “A fotografía e o poema pendurados da parede: Tigres coma cabalos” recolle unha explicación deste título que Arias publicou da man do fotógrafo e futuro cónxuxe Xulio Gil nun exercicio de intermedialidade e interdisciplinariedade; “O regreso ás aulas e a escritura sempre” narra o período no que Xela Arias decidiu acceder finalmente á universidade, ao mesmo tempo que seguía traballando en Xerais, se dedicaba á súa propia produción e experimentaba a maternidade; o décimo capítulo, “Darío a diario”, dedícase integramente a comentar este libro, que foi o resultado dos seus primeiros anos como nai; en “Anos de docencia e voces na rúa” o lector coñece á Xela docente, que seguía creando no ámbito literario e interactuando con outras artes como a fotografía e a música, á vez que se dedicaba a tarefas de normalización lingüística e participaba en intervencións políticas, mobilizacións e mantiña un forte compromiso cívico, especialmente coa catástrofe do Prestige e a Guerra de Iraq, que marcaron aqueles anos; “Declárome, Intempériome” pon o foco precisamente en Intempériome, o último libro publicado pola autora, moi enfocado ao posterior recital acompañado de melodías que xa non foi posíbel pola celeridade da súa tráxica morte, que tivo lugar ese mesmo ano; por último, en “Xela despois de Xela”, Nogueira compila diferentes homenaxes que se fixeron á súa figura dende o seu falecemento.

Resulta interesante, ademais da cantidade de referencias bibliográficas que se recollen ao final do libro, a nota da autora, na que se declara que “a voz de Xela Arias foi (re)construída a partir de entrevistas, autopoéticas, conferencias e outros textos escritos por ela en primeira persoa. A autora do libro deixouse levar nalgunha ocasión por versos, letras de cancións e prosas de (auto)ficción” (Nogueira, 2021b, p. 163). O comezo de cada capítulo iníciase cun fragmento escrito por Xela Arias en primeira persoa, que pode ter distintas orixes dentro da súa obra e do legado que deixou documentado, como explica a autora. Este primeiro texto desemboca nunha explicación máis detallada e con datos precisos que achega a profesora da USC, tomando así o papel de narradora en terceira persoa e biógrafa de Arias. Ao longo destas 176 páxinas, Mª Xesús Nogueira non só fai un percorrido pola vida da poeta, senón que mesmo chega a analizar algúns dos seus textos. Isto demostra un profundo coñecemento da figura de Xela Arias, pero tamén da súa obra, pois ao contrario do que podería pasar nunha biografía divulgativa común, neste caso éntrase en detalle e en especificacións literarias, mais sempre facéndoo de xeito que resulte entendíbel para calquera lector. Recursos coma a inserción de poemas en medio da narración permiten ler directamente as obras que se analizan e explican. Unha gran parte do público deste volume quizais non chegaría a ler a produción poética de Xela Arias tras a súa consulta, polo que esta é unha boa estratexia para introducila, xa sexa de cara a coñecer realmente á autora ou para fomentar a lectura da súa obra, máis alá do coñecemento de datos biográficos básicos.

Por outra banda, A literatura e a vida, por elección, homenaxe ideado polo Departamento de Filoloxía Galega dentro da serie “Día das Letras Galegas”, consta dunha introdución, sete “estudos que ilustran distintas facetas dunha figura poliédrica coñecida sobre todo pola súa poesía” (Nogueira, 2021a, p. 10), e once enquisas “que pretenden dar conta tanto da valoración como da posíbel influencia da escritora en poetas nacidas entre a década dos oitenta e dos noventa” (Nogueira, 2021a, p. 19). No preludio, a editora dá conta da orixe, estrutura e obxectivos do libro, ademais de facer unha breve recompilación dalgúns datos biográficos de Arias e apuntamentos sobre a súa produción, é dicir, realiza unha sorte de resumo moi conciso de Os territorios da liberdade; a continuación, en “Xela Arias no mundo editorial”, Xulián Maure Rivas repasa a traxectoria de Xela como editora e tradutora, precisando como foi o achegamento ó oficio, a traxectoria en Xerais, o papel que xogou na normalización lingüística, como rematou realizando traducións, etc.; baixo o título “Xela: alumna, profesora e amiga” Ana Iglesias Álvarez achega un relato que intercala a terceira persoa para narrar momentos da vida da poeta coa segunda persoa, tomando a palabra para dirixirse directamente a Xela, e agasalla ao lector con vivencias da súa etapa como alumna e docente, pero tamén con apuntamentos da súa vida persoal e social, construíndo así un retrato de Xela Arias dende o punto de vista dunha compañeira, primeiro de estudos, despois de profesión e, despois de todo, amiga; o director da revista Dorna, Ramón Lorenzo Vázquez, realiza en “Xela Arias na revista Dorna” un percorrido pola historia desta publicación periódica, aparecida fai 40 anos, que acompaña da inserción das distintas achegas da poeta á mesma; Xosé Lois Gutiérrez Faílde produce mediante “Tacto en paralaxe: unha aproximación improvisada arredor da intermedialidade en Tigres coma cabalos” un artigo propiamente académico no que contextualiza a posición da fotografía e da poesía na Galicia da época e o resultado da súa fusión e, así mesmo, reivindica a necesidade dunha metodoloxía e teoría que ofrezan as ferramentas necesarias para a análise deste tipo de obras; “Xela Arias escritora de fronteira. Sobre Non te amola! e a súa significación na literatura infantoxuvenil do seu tempo” é o quinto estudo, firmado por Montse Pena Presas, que examina literariamente as prosas da autora para centrarse en Non te amola!, libro de relatos que tivo un importante papel na LIX da época, pero que buscaba tamén a complicidade do público adulto; en “Muller, miope, galega”, Dolores Vilavedra Fernández pon o foco na antoloxía publicada por Xerais Contos eróticos/Elas e no que Xela Arias participou cunha narración que se valora neste estudo; de novo firma Mª Xesús Nogueira, esta vez “Prosas soltas de Xela Arias”, coa fin de achegar información sobre o contexto de creación das publicacións en prosa da autora e de clasificalas en distintos apartados, dende “relatos de infancia e xuventude” até “manda testamentaria”, pasando por “apuntamentos sobre literatura”, “páxinas de opinión”, “unha achega ao audiovisual” e “bandos, pregóns e outros textos públicos”; por último, inclúense as enquisas ás poetas contemporáneas Susana Sánchez Aríns, Olga Novo, María Reimóndez, Yolanda Castaño, Emma Pedreira, Antía Otero, Oriana Méndez, Andrea Nunes Brións, Lara Dopazo Ruibal, Alicia Fernández e Berta Dávila.

Certamente, xunto coa mencionada inclusión das achegas de Arias á revista Dorna e as prosas recompiladas por Nogueira en distintas categorías, reprodúcense ao longo deste título tamén os versos orixinais que se mencionan cun obxectivo ou outro en certas ocasións, así como a reprodución dalgunhas correccións feitas por Arias na súa etapa como editora en Xerais, distintos traballos nos que a intermedialidade xogaba un papel importante ―dende textos publicados en revistas e xornais a fragmentos de Tigres coma cabalos— e o relato Que si, quesi, achega de Xela ao volume colectivo de contos eróticos de Xerais. Esta decisión da inserción dos textos da autora ao longo do volume fai patente un dos obxectivos máis fortes da editora á hora de realizar este traballo-homenaxe, e que se comparte claramente coa natureza de Os territorios da liberdade: destacar a calidade e a difusión da obra literaria de Xela Arias por riba da súa figura ou das circunstancias da súa vida persoal, moi explotada nalgúns momentos e á que en ocasións se lle daba unha importancia maior que á propia produción, moi difícil de atopar individualmente, e tarefa imposíbel se se desexaba unificada. En definitiva, os dous exemplares aquí presentados son moi semellantes entre si, e a súa maior diferencia sería o rexistro e o formato da escritura, así coma os recursos dos que se valen para a narración, xustificados polo feito de que estean concibidos de cara a dous tipos de público diferentes. Un académico e outro divulgativo, mais comparten as bases e os contidos resultan moi semellantes, tal e como puido verse a través da explicación pormenorizada destes.