Contenido principal del artículo

Andre Barros Penafiel
University of Oxford
Reino Unido
http://orcid.org/0000-0002-2116-6080
Biografía
Vol. 46 (2019), Artículos, Páginas 161-206
DOI: https://doi.org/10.15304/verba.46.4564
Recibido: 09-02-2018 Aceptado: 18-10-2018 Publicado: 09-09-2019
Derechos de autoría Cómo citar

Resumen




A tradição manuscrita da lírica profana galego-portuguesa é composta principalmente por três cancioneiros que revelam semelhanças excepcionais na seleção e ordenamento dos textos líricos, semelhanças que levavam já os primeiros investigadores a supor manuscritos perdidos que explicassem as coincidências. O debate acadêmico recebeu contributos importantes a partir da década de 1960 quando as relações de parentesco entre os três cancioneiros foram estabelecidas em suas linhas gerais. Nos últimos anos, os investigadores voltaram a se debruçar sobre este tópico sobre óticas complementares: a lógica por trás da formação dos cancioneiros, a codicologia e a grafemática. O presente estudo contribui com este debate enfocando a importância da compilação no período medieval. Partindo da análise codicológica, argumenta-se que o modus operandi da equipe responsável por confeccionar o Cancioneiro da Ajuda variou ao longo do manuscrito. Com esta constatação, questiona-se se as fontes do Cancioneiro da Ajuda também teriam variado conforme o manuscrito era executado. São traçados paralelos entre o conteúdo deste cancioneiro com o dos dois cancioneiros italianos, que se somam às variações codicológicas. Defende-se que o Cancioneiro da Ajuda, seu principal ancestral imediato e o ancestral dos manuscritos italianos compilaram ativamente a partir de material lírico avulso, acarretando diferenças ignificativas nos atuais códices. Conclui-se precisando as relações de parentesco entre os três cancioneiros existentes, ponderando que este parentesco é radicalmente diferente em função dos poemas específicos que se comparem.




Citado por

Detalles del artículo

Referencias

Arbor Aldea, M. (2000): «O Cancioneiro de Fernan Rodriguez de Calheiros: análise da tradición manuscrita», en M. Freixas & S. Iriso (eds.): Actas del VIII Congreso Internacional de la Asociación Hispánica de Literatura Medieval. Santander: Consejería de Cultura del Gobierno de Cantabria, Año Jubilar Lebaniego, Asociación
Hispánica de Literatura Medieval, vol. 1, pp. 185-205.
Arbor Aldea, M. (2005): «Os estudos sobre o Cancioneiro da Ajuda: un estado da cuestión», en M. Brea (coord.): Carolina Michaëlis e o Cancioneiro da Ajuda, hoxe. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, pp. 45-120.
Arbor Aldea, M. (2007): «Notas para a historia do Cancioneiro da Ajuda: as copias dos folios de Évora (Lisboa, BN, Cod. 11191; Évora, BP, Ms. CXIV/2-34)», en A. López Castro & L. Cuesta Torre (eds.): Actas del XI Congreso Internacional de la Asociación Hispánica de Literatura Medieval (Universidad de León, 20
al 24 de septiembre de 2005). León: Universidad de León, vol. 1, pp. 217-227.
Arbor Aldea, M. (2008a): «Los círculos eruditos de Lisboa, Évora y Porto en la primera mitad del siglo XIX. Notas sobre la recepción temprana del Cancioneiro da Ajuda», Limite. Revista de Estudios Portugueses y de la Lusofonía 2, pp. 47-78.
Arbor Aldea, M. (2008b): «Notas para a historia do Cancioneiro da Ajuda. II. O Ms. Hc 380-776 (Hispanic Society of America, New York)», en E. Corral Díaz & L. Fontoira Surís & E. Moscoso Mato (eds.): A mi dizen quantos amigos ey. Homenaxe a Xosé Luis Couceiro. Santiago de Compostela: Universidade de
Santiago de Compostela, pp. 45-56.
Arbor Aldea, M. (2008c): «Ogni edizione (critica) altro non è che un’ipotesi di lavoro... As edicións do Cancioneiro da Ajuda», Revista Eletrônica de Estudos Literários 4. Disponível em: <http://www.prppg.ufes.br/ppgl/reel4/pdf/MarinaArborAldea.pdf&gt; [acessado em 9 de agosto de 2018]).
Arbor Aldea, M. (2008d): «Metro, lírica profana galego-portuguesa e práctica ecdótica: consideracións á luz do Cancioneiro da Ajuda», en M. Ferreiro & C. P. Martínez Pereiro & L. Tato Fontaíña (eds.): A edición da Poesía Trobadoresca en Galiza. A Coruña: Baía Edicións, pp. 9-38.
Arbor Aldea, M. (2009a): «Escribir nas marxes, completar o texto: as notas ós versos do Cancioneiro da Ajuda», en M. Brea (coord.): Pola melhor dona de quantas fez Nostro Senhor. Homenaxe á profesora Giulia Lanciani. Santiago de Compostela: Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades-Xunta
de Galicia, pp. 49-72.
Arbor Aldea, M. (2009b): «Un códice de historia material compleja: el Cancioneiro da Ajuda», Revista de Literatura Medieval 21, pp. 77-124.
Arbor Aldea, M. (2010): «A propósito de la numeración del Cancioneiro da Ajuda. Notas complementarias», en V. Beltrán & J. Paredes (eds.): Cancioneros peninsulares. Granada: Universidad de Granada, pp. 9-29.
Arbor Aldea, M. (2012a): «A fronte a BV: res metrica e varia lectio (I)», en N. Fernández Rodríguez & M. Fernández Ferreiro (eds.): Literatura medieval y renacentista en España: Líneas y pautas. Salamanca: La Semyr, pp. 363-376.
Arbor Aldea, M. (2012b): «A fronte a BV: res metrica e varia lectio (II)», en A. Martínez Pérez & A. L. Vaquero Escudero (eds.): Estudios de literatura medieval. 25 años de la Asociación Hispánica de Literatura Medieval. Murcia: Universidad de Murcia, pp. 159-170.
Arbor Aldea, M. (2012c): «Mais bisílabo? Notas á marxe do Cancioneiro da Ajuda», en P. Lorenzo Gradín & S. Marcenaro (eds.): El texto medieval: de la edición a la interpretación. Verba, Anexo 68. Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela, pp. 159-194.
Arbor Aldea, M. (2017): «La tradición fluida: Pai Gomez Charinho», en V. Dumanoir (dir.): De lagrymas fasiendo tinta…: Memorias, identidades y territorios cancioneriles. Madrid: Casa de Velázquez. Disponível em: <http://books.openedition. org/cvz/3409> [acessado em 9 de agosto de 2018]).
Arbor Aldea, M. & P. Canettieri & C. Pulsoni (2004): «Le forme metriche del Cancioneiro da Ajuda», en M. Brea (coord.): O Cancioneiro da Ajuda, cen anos despois. Congreso Internacional, 25 a 28 de Maio 2004. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, pp. 145-175.
Arbor Aldea, M. & C. Pulsoni (2005): «Il Cancioneiro da Ajuda prima di Carolina Michaëlis (1904)», Critica del testo 7/2, pp. 721-789.
Arbor Aldea, M. & C. Pulsoni (2006): «Per la storia del Cancioneiro da Ajuda: 1. Dalla sua compilazione a Ribeiro dos Santos», La parola del testo 10/1, pp. 59-117.
Arbor Aldea, M. & A. Rodríguez Guerra & X. Varela Barreiro (2014): «As abreviaturas no Cancioneiro da Ajuda: tipos, valores e distribución», Revista Galega de Filoloxía 15, pp. 11-51.
C = Paris, Bibliothèque nationale de France, B. N. Fr. 856. Fac-símile disponível em: <http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b8419246t.r=856.langEN&gt; [acessado em 9 de agosto de 2018]).
CA = Cancioneiro da Ajuda: Fragmento do Nobiliario do Conde Dom Pedro: Edição Fac-Similada do Códice Existente na Biblioteca da Ajuda. Lisboa: Edições Távola Redonda, 1994.
CBN = Cancioneiro da Biblioteca Nacional (Colocci-Brancuti) Cod. 10991: reprodução facsimilada. Lisboa: Biblioteca Nacional, Imprensa Nacional-Casa da Moeda, 1982.
CMGP = Lopes, G. V. & M. P. Ferreira, et alii (2011-): Cantigas Medievais GalegoPortuguesas. Lisboa: Instituto de Estudos Medievais. FCSH/ NOVA. Disponível em: <http://www.cantigas.fcsh.unl.pt&gt; [acessado em 9 de agosto de 2018]).
CV = Cancioneiro Português da Biblioteca Vaticana (Cód. 4803): reprodução facsimilada. Lisboa: Centro de Estudos Filológicos, Instituto de Alta Cultura, 1973.
D’Heur, J-M. (1974): «Sur la tradition manuscrite des chansonniers galiciensportugais», Arquivos do Centro Cultural Português 8, pp. 3-43.
D’Heur, J-M. (1984): «Sur la ge?ne?alogie des chansonniers portugais d’Ange Colocci», Boletim de Filologia 29, pp. 23-34.
Fernández Guiadanes, A. (2010): «Particularidade gráficas e de impaxinación do folio 79r do Cancioneiro da Ajuda: o seu copista é ¿um copista-corrector?», en M. Arbor Aldea & A. Fernández Guiadanes (eds.): Estudos de edición crítica e lírica galego-portuguesa. Verba, Anexo 67, Santiago de Compostela: Universidade
de Santiago de Compostela, pp. 163-194.
Fernández Guiadanes, A. (2011): «Uso y funciones de la plica en el ‘Cancionero da Ajuda’: identificacio?n del ‘usus scribendi’ de los copistas», en M. Salamanca López (dir.): La materialidad escrita: nuevos enfoques para su interpretación. Oviedo: Instituto de Estudios para la Paz y la Cooperación, pp. 41-87.
Ferrari, A. (1979): «Formazione e struttura del canzoniere portoghese della Biblioteca Nazionale di Lisbona (cod. 10991: Colocci-Brancuti). Premesse codicologiche alla critica del testo (Materiali e note problematiche)», Arquivos do Centro Cultural Português 14, pp. 27-142.
Ferrari, A. (1991): «Le chansonnier et son double», en M. Tyssens (ed.): Lyrique Romane Médiévale. La Tradition des Chansonniers. Actes du Colloque de Liège. Liège: Bibliothèque de la Faculté de Philosophie et Lettres de l’Université de Liège, pp. 301-327.
Ferrari, A. (2010): «Perché non possiamo non dirci eterotopici ed eteronomici», en M. Arbor Aldea & A. Fernández Guiadanes (eds.): Estudos de edición crítica e lírica galego-portuguesa. Verba, Anexo 67. Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela, pp. 103-112.
Gonçalves, E. (1976): «La Tavola Colocciana. Autori Portughesi», Arquivos do Centro Cultural Português 10, pp. 387-448.
Gonçalves, E. (1995): «Tradição manuscrita e edição de textos: experiências ecdóticas no campo da lírica galego-portuguesa», en M. H. R. Cunha et alii (eds.): Atas do I Encontro Internacional de Estudos Medievais. São Paulo: USP, UNICAMP, UNESP, pp. 36-51.
Gonçalves, E. (2011): «Duas notas mínimas em torno da confecção e cópia do Cancioneiro da Ajuda», Românica 20, pp. 11-20.
Gröber, G. (1877): «Die Liedersammlungen der Troubadours», Romanische Studien 2, pp. 337-670.
Lanciani, G. (2004): «Repetita iuvant?», en M. Brea (coord.): O Cancioneiro da Ajuda, cen anos despois. Congreso Internacional, 25 a 28 de Maio 2004. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, pp. 137-143.
Mariño Paz, R. & X. Varela Barreiro (2005): «O uso dos signos gra?ficos <u>, <V> e <U> no Cancioneiro da Ajuda», en M. Brea (coord.): Carolina Michaëlis e o Cancioneiro da Ajuda, hoxe. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, pp. 309-374.
Michaëlis de Vasconcelos, C. (1904): Cancioneiro de Ajuda. Halle: Max Niemeyer, 2 vols.
Monteagudo, H. (2015a): «‘Cuita grand’e cuidado’ (A32) / ‘Coita grand’e coydado’ (B174). Estratigrafi?a da variacio?n lingu?i? stica nos cancioneiros trobadorescos», Boleti?n da Real Academia Galega 374, pp. 209-299.
Monteagudo, H. (2015b): «Variación scriptolingüística e estratigrafía comparada de A e B: Achegas à proto-tradición manuscrita dos cancioneiros galego-portugueses», Diacrítica 29,1, pp. 471-96.
Oliveira, A. Resende de (1994): Depois do Espectáculo Trovadoresco: a Estrutura dos Cancioneiros Peninsulares e as Recolhas dos Séculos XIII e XIV. Lisboa: Edições Colibri.
Pedro, S. T. (2016): «Análise paleográfica das anotações marginais e finais no Cancioneiro da Ajuda», en M. A. Ramos & T. Amado (coords.): À Volta do Cancioneiro da Ajuda. Lisboa: Imprensa Nacional-Casa da Moeda, pp. 23-59.
Penafiel, A. B. (2016): The Emergence of the Cantigas d’Amor. A Philological Investigation of Poets, Genres, Manuscripts and their Compilers. Oxford: Tese de doutorado. Faculty of Medieval and Modern Languages, University of Oxford [inédita]. Disponível para consulta na Bodleian Library, Oxford e na Biblioteca da Ajuda, Palácio Nacional da Ajuda, Lisboa.
Penafiel, A. B. (2018): «Cadernos irregulares: meias-folhas e sua contribuição para o estudo do Cancioneiro da Ajuda», en A. Zinato & P. Bellomi (eds.): Poesía, poéticas y cultura literaria. Pavia: Ibis, pp. 391-411.
Ramos, M. A. (1984): «A transcric?a? o das fiindas no Cancioneiro da Ajuda», Boletim de Filologia 29, pp. 11-22.
Ramos, M. A. (1993): «L’importance des corrections marginales dans le Chansonnier d’Ajuda», en Actes du XXe Congrès International de Linguistique et Philologie Romanes. Tübingen, Basel: A. Francke Verlag, vol. 5, pp. 141-152.
Ramos, M. A. (1994): «O Cancioneiro da Ajuda: História do Manuscrito, Descrição e Problemas», en Cancioneiro da Ajuda: Edição fac-similada. Apresentação, Estudos e Índices. Lisboa: Edições Távola Redonda, pp. 27-47.
Ramos, M. A. (2005): «Mise en texte nos manuscritos da lírica galego-portuguesa», en R. Alemany & J. L. Martos & J. M. Manzanaro (eds.): Actes del X Congrés Internacional de l’Associació Hispànica de Literatura Medieval. Alicante: Institut Interuniversitari de Filologia Valenciana, vol. 3, pp. 1335-1353.
Ramos, M. A. (2008): O Cancioneiro da Ajuda. Confecção e Escrita. Lisboa: Faculdade de Letras, Departamento de Linguística Geral e Românica, Universidade de Lisboa [Tese de doutoramento inédita]. Disponível em: <http://repositorio.ul.pt/bitstream/10451/553/1/17066_o_cancioneiro_1.pdf&gt; [acessado em 9 de agosto de
2018].
Ramos, M. A. (2009): «La genesi di un canzoniere: copisti e dinamica testuale», en F. Brugnolo & F. Gambino (eds.): La lirica romanza del Medioevo. Storia, tradizioni, interpretazioni. Padova: Unipress, pp. 473-492.
Ramos, M. A. (2010): «A intencionalidade e a concretização de um projecto medieval. Problemas editoriais do Cancioneiro da Ajuda», en M. Arbor Aldea & A. Fernández Guiadanes (eds.): Estudos de edición crítica e lírica galego-portuguesa. Verba, Anexo 67. Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela,
pp. 69-102.
Ramos, M. A. (2011): «‘Sombras’ grafemáticas. Dimensão diacrónica na formação dos cancioneiros galego-portugueses», en L. Leonardi (ed.): La tradizione della lirica nel medioevo romanzo: Problemi di filologia formale. Firenze: Edizioni del Galuzzo per la Fondazione Ezio Franceschini, pp. 333-361.
Ramos, M. A. (2016): «Tradição textual do Cancioneiro da Ajuda», en M. A. Ramos & T. Amado (eds.): À Volta do Cancioneiro da Ajuda. Lisboa: Imprensa Nacional-Casa da Moeda, pp. 151-182.
Rodríguez Guerra, A. & X. Varela Barreiro (2007): «As grafi?as no Cancioneiro da Ajuda», en A. I. Boullón Agrelo (ed.): Na nosa lyngoage galega. Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega, Instituto da Lingua Galega, pp. 473-556.
Ron, X. (2004): «O silencio e as marxes do Cancioneiro da Ajuda», en M. Brea (coord.): O Cancioneiro da Ajuda, cen anos despois. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, pp. 641-666.
Stegagno Picchio, L. (1968): Martin Moya. Le Poesie. Roma: Edizioni dell’Ateneo.
Tavani, G. (1963): «Un caso di duplice tradizione nella lirica galego-portoghese (A 282 e B 1219 / V 824», Cultura Neolatina 23, pp. 205-214.
Tavani, G. (1967): «La tradizione manoscritta della lirica galego-portoghese», Cultura Neolatina 27, pp. 41-94.
Tavani, G. (1968): “La tradizione manoscritta della lirica galego-portoghese”, en XI Congreso Internacional de Filología Románicas. Madrid: Revista de Filología Española, vol. 2, pp. 1003-1016.
Tavani, G. (1969): «La tradizione manoscritta», en Poesia del Duecento nella penisola iberica: Problemi della lirica galego-portoghese. Roma: Edizioni dell’Ateneo, pp. 77-179.
Tavani, G. (1979): «A proposito della tradizione manoscritta della lirica galegoportoghese», Medioevo Romanzo 6, pp. 372-418.
Tavani, G. (1999): «Ancora sulla tradizione manoscritta della lirica galego-portoghese (quarta e ultima puntata)», Rassegna Iberistica 65, pp. 3-12.
Tavani, G. (2000): «Eterotopie ed eteronomie nella lettura dei canzonieri galegoportoghesi», Estudis Romànics 22, pp. 139-153.
Tavani, G. (2013): «Alla ricerca del canzoniere del Conte. Prima tappa: le cantigas d’amor», en R. Álvarez & A. M. Martins & H. Monteagudo & M. A. Ramos (eds.): Ao sabor do texto. Estudos dedicados a Ivo Castro. Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela, pp. 529-44.