2.1. O significado inferencial

Dentro da categoría inferencial discírnense tres subtipos de inferencia: a inferencia perceptual ou sensorial, fundamentada na percepción (i.e. toma como alicerces resultados perceptuais visuais, auditivos etc.), a inferencia conceptual, baseada no razoamento a partir do coñecemento do mundo e das intuicións (Aikhenvald 2004: 65, Wiemer & Stathi 2010), e, por último, a inferencia fundada nos rumores e informes (Marín-Arrese 2013). Os tres tipos de valor conxectural son transmitidos por unha rica variedade de expresións verbais e adverbiais: os verbos modo-evidenciais deber (de) e haber (de), o verbo perceptivo ver en primeira persoa (vexo que) e terceira persoa singular en voz media (vese que), os verbos evidenciais semella / parece + infinitivo, parece / semella que + cláusula, xunto ás expresións adverbiais ao parecer, supostamente, aparentemente, polo visto e seica 5 (vid. González Vázquez & Domínguez Romero 2022, González Vázquez 2022).

O exemplo (1) ilustra a realización dunha inferencia perceptual transmitida por medio de semella que, tendo como alicerce a observación visual e auditiva do motor que treme e fai ruído; en (2) a percepción visual do ceo e a percepción da humidade e vento orixinan a inferencia manifestada por parece que:

Pasando ao segundo subtipo de inferencia, diferentes son os casos (3), (4) e (5), cuxa fonte de información é unha inferencia conceptual. O contexto non proporciona unha base perceptiva sensorial para formar o xuízo o cal, pola contra, se fundamenta no coñecemento do mundo, no coñecemento previo da situación e na intuición do locutor. A inferencia vén expresada por semella que, ha de e parece ser:

O terceiro tipo de inferencia, a fundamentada nos rumores e informes, obsérvase en (6) e (7). En (6) a base conxectural da inferencia formulada por parece + infinitivo reside na análise feita previamente a partir de discursos lidos ou escoitados polo falante, mentres que en (7), o emisor apoia a súa conxectura sobre a base, aínda sen estar explícita no texto, de lecturas previas ou de comentarios que escoitou:

As fundamentacións das inferencias pódense amalgamar, provocando un valor inferencial sen discriminación do subtipo, como en (8), onde o marcador polo visto exerce de detonador dunha conxectura que apunta a unha fundamentación froito da suma ou mestura de datos perceptivos, cognitivos e rumores:

A lectura de (8) insinúa unha dobre ironía provocada, por unha banda, polo acto de inferir un sentimento interno que é propio, situación que non debería dar lugar, polo tanto, á inferencia. Tal conxectura introspectiva maniféstase en polo visto teño que levar un disgusto. Por outra banda, a ironía rezuma tamén no xeito indirecto de comunicar que o amigo lle traiciona. A seguinte paráfrase amosaría os significados agochados: «Polo que eu comprobo a partir da miña experiencia perceptiva (pistas ou indicios sensoriais deixados involuntariamente polo amigo), a partir da información que escoitei e en función do meu coñecemento persoal do meu amigo e da situación, infiro que, por todo o anterior culpa do meu amigo, estou obrigada/o a levar un disgusto». Conflúen, pois, os tres tipos de inferencia amalgamados, sen posibilidade de discernir no contexto cal delas pesa máis na interpretación. Así mesmo, en (9), refirido a tres obras escritas sobre o humor e a arte, a amalgama evita a diferenciación entre, por unha banda, os indicios visuais nos que se basea o autor ―postos en saliencia tamén a través de polo que temos de ver―; por outra banda, o coñecemento do mundo (información sobre recoñecementos previos semellantes) e, finalmente, a rumoroloxía (o que a xente está a dicir sobre o recoñecemento en cuestión):

Un caso notorio da confluencia dos tipos de inferencia acontece na expresión todo parece indicar —de presenza recorrente nos medios xornalísticos e con fins manipulativos—, mediante a cal non só non se aduce ningunha fundamentación da inferencia, senón que se sinala unha conxectura totalizadora que parte de todos os datos existentes ao alcance do falante (datos sensoriais, rumores e o coñecemento cognitivo do mundo):

Antes de rematar este apartado, cómpre sinalar a existencia dunha diferenza entre a inferencia perceptual, como proceso de extracción de información nova a partir duns datos sensoriais e que constitúe unha fonte de información, e o significado non evidencial de percepción directa sensorial. Definiriamos este último como percepción experimentada ou sentida por mor de algo ou alguén (ter a impresión debido a algo / algo dá a impresión). Non se trata, pois, dunha inferencia ou deducción, antes ben, da impresión persoal e subxectiva evocada por un evento, persoa ou cousa, tal como expresa o verbo perceptivo parecer. Compróbase este valor en (11) e (12). No primeiro as falas provocan a impresión de resoar nos ouvidos, mentres que en (12) as voces dan a impresión de contar o tempo:

2.2. O significado reportativo

Verbo do significado reportativo, este concirne á información de segunda man, tanto a que o oínte escoitou sen poder especificar a súa fonte (non provén dunha testemuña directa) como a información procedente do folclore, tradición oral, mitoloxía etc. (vid. Willett 1988: 96, Aikhenvald 2004: 177). Maniféstase mediante as formas seica, disque, dise que, segundo din, polo que din, polo visto, contan que,parece ser que, parece que e ao parecer. Nos tres exemplos a seguir, a orixe da información, marcada con seica, polo visto e disque procede da rumoroloxía ou de informantes descoñecidos:

A carón do contido reportativo, existe o contido citativo, empregado principalmente no xénero xornalístico, que atribúe a autoría da información de segunda man a unha fonte sinalada explicitamente no contexto. Velaquí unha ocorrencia na que se asignan os rumores á memoria oral do vilanoveses e asemade se reforza esa fonte externa de segunda man co reportativo disque, facendo coincidir no discurso dúas formas evidenciais, unha citativa segundo conta a memoria e outra reportativa, disque:

2.3. O significado indirecto-indiferente

As formas de expresión evidenciais poden contextualmente amalgamar os dous significados descritos, inferencial e reportativo, creando, seguindo a Marín‑Arrese (2013), un terceiro valor denominado indirecto-indiferente 6. Este significado xorde nos contextos nos que non é posible desambiguar ou discriminar un significado predominante. A ambigüidade, indeterminación e fusión contextual de significados (merger e indeterminacy, Coates 2015) é semellante á que acontece cos verbos modais poder, deber (de), ter que etc., fusión ou indeterminación que nace en contextos críticos (critical context, Diewald 2002). Na seguinte mostra do corpus ambos os dous significados agroman na interpretación:

Tanto a lectura reportativa coma a inferencial acaen en igualdade no contexto, de xeito que a interpretación resulta amalgamada ou indeterminada. A lectura apunta en dúas direccións: a un significado reportativo disque terminou mal, e a un significado de inferencia interpretativa dos datos ao dispor do falante (polo que escoitei e polo meu coñecemento infiro que rematou mal). Ningunha das dúas interpretacións é descartable nin ningunha se impón sobre a outra, pois ambas as dúas son percibidas ao unísono polo oínte7.

4.1. O concepto de territorio da información

Nos estudos de evidencialidade en interacción e de epistemicidade introduciuse o concepto de territorio de información dos participantes no discurso (Kamio 1994, 1997) como unha vía explicativa das relacións implícitas mantidas entre os interlocutores. O modelo de territorio de información propugna a existencia de diferentes territorios na conversa segundo o contido proposicional do que se fala pertenza ao territorio do falante, do oínte ou a ningún deles. Segundo este autor, os falantes miden a distancia psicolóxica entre o contido proposicional e cada un dos interlocutores: «There are two linear psychological scales, one for the speaker and the other for the hearer, which measure the distance between the speaker / hearer and a given piece of information» (Kamio 1997: 16). Acudindo a un dos seus exemplos no enunciado: «Esta aldea ten uns 3.000 habitantes», se o falante é residente na devandita aldea e conversa cun oínte que está de visita, o enunciado percíbese como perfectamente acaído. Agora ben, na situación contraria, se é proferido por quen está de visita, resultaría estraño porque o pragmaticamente axeitado sería introducir a fonte de información (oín que, din que; parece que; lin que), por se atopar a información máis preto do territorio do oínte có do falante9. De maneira xeral, o territorio de información do falante inclúe, de acordo con Kamio (1997: 18):

Outro postulado básico desta teoría refírese á distinción entre coñecer unha información e ter esa información no seu territorio. Coñecer unha información significa ter ese coñecemento dentro do almacén xeral de información, mentres que unha información pertence ao propio territorio se se posúe tamén nun sentido cognitivo, pragmático e social, que será o que lle permitirá aseverala (Kamio 1997: 18). Disto dedúcese que o falante pode saber algo con certeza, mais non ter dereito a aseveralo como un feito porque constitúe información que «pertence» a outra persoa, podendo, xa que logo, ameazar a imaxe do oínte (face, Brown & Levinson 1987: 13‑5) e, por conseguinte, tamén danar a «autoimaxe» do falante.

Partindo dun exemplo do xaponés, Kamio (1994: 80) propón a situación dun falante, socio externo dunha compañía, que sabe con completa fiabilidade que o seu interlocutor, o presidente da compañía, ten unha cita ás tres ―sábeo porque estaba presente cando un empregado llelo comunicou a ambos os dous ao mesmo tempo―. Nun momento dado da conversa o socio quere lembrarllo ao seu interlocutor. En xaponés precísase empregar unha forma indirecta, que poderiamos traducir como «creo que tes unha cita, non é? / seica tes unha cita» ou co imperfecto ecoico «tiñas unha cita ás 3, non si?». Malia que o falante coñeza con seguridade a verdade do enunciado, non considera lícito invadir o territorio do interlocutor, polo que evita o acto de fala directo «tes unha cita ás tres». Dito noutras palabras, o falante non ten dereito a afirmar porque a información non pertence ao seu territorio e, por conseguinte, non dispón da autoridade epistémica nin da «licenza social». Defínese, pois, o territorio de información propio como o conxunto de coñecementos sobre o cal o falante «se sente con dereito» a facer asercións, con independencia do coñecemento obxectivo que posúa. Este concepto cognitivo e social presenta límites esvaradíos, pola súa subxectividade, que varían de persoa en persoa e de cultura en cultura.

Noutro exemplo de Kamio (1994), unha clienta nunha tenda observa que unha maceta en venda presenta un defecto visible, o que significa que dispón dunha fonte de información directa visual (que non se marca habitualmente nas linguas europeas, agás no caso de proferir explicitamente «vexo que / estou vendo que esta maceta»). Porén, no canto de realizar un acto directo como «esta maceta ten un defecto», pois podería ameazar a imaxe por se tratar dunha crítica ou queixa velada, a clienta prefire empregar un marcador de fonte indirecta por razóns de cortesía: This pot looks as if it has a few flaws («Esta maceta parece que / seica ten defectos» (tradución nosa, Kamio 1994: 84). A estratexia de cortesía atenuadora ante un acto ameazante condiciona a escolla do marcador evidencial ata o punto de que a clienta modifica e degrada a súa fonte de información ―que lembremos era directa visual, polo tanto, non marcada en galego― resultando nunha diminución da forza ilocutiva e do grao de compromiso coa verdade.

No corpus recollemos exemplos tanto de actos ameazantes á imaxe (críticas, ordes, peticións, rogos, consellos, subornos etc.) como non ameazantes, que poden ser explicados grazas a esta teoría. Nas dúas seguintes mostras atopámonos ante actos de fala non ameazantes, mitigados ou atenuados polo evidencial10:

A información transmitida por parece ser que atinxe a eventos obxectivos estudados por expertos sobre o que falante tería a licenza social para asertalo directamente sen o evidencial. Malia iso, engade o marcador imprimindo certa inagardada desconfianza a propósito dun dos contidos expostos (e non dos outros), desconfianza que contrasta coa certidume do resto da información relatada. O falante amósase reacio a facer uso do seu dereito a afirmar debido a que considera que esa información obxectiva pública (as femias paren cada 3 ou 4 anos e ten proteínas dabondo) dista da especialización do seu coñecemento, polo que non está, ao seu xuízo, incluída no seu territorio e non ten dereito a afirmala. Dito doutro xeito, evita asumir unha autoridade epistémica que considera fóra da súa capacidade de coñecemento por si mesmo e imposible de ratificar polos seus medios e, xa que logo, esa autoridade epistémica non lle compete. Na nosa opinión, poderían constituír un caso de «estratexia de saída» (Kamio 1997: 187), pois, aínda posuíndo a licenza social, o falante considérao e preséntao como estando fóra do seu territorio (outbond strategy, información pertencente ao territorio propio e, porén, situada fóra del). É ben certo que outro falante pode integrar esa información no seu territorio desbotando o emprego do marcador reportativo, pois aínda constituíndo información fóra da súa especialización, perténcelle por ser coñecemento obxectivo xeral. Razóns culturais como a prudencia e cautela ante unha información que o falante non pode ratificar por si mesmo, o coidado á precisión nos datos, a arela de testemuñar a fonte de información cando non é información cercana ao falante, a comprensión de que a realidade é ampla con múltiples perspectivas ás que hai que dar cabida, poden estar, abofé, detrás da presenza do evidencial en (22) e (23)11.

A relatividade e subxectividade das fronteiras dos territorios informativos dos interlocutores queda posta de manifesto en multitude de situacións no corpus. Velaquí unha proba disto, na cal asistimos á contemplación dende dúas perspectivas do mesmo acontecemento nun hospital na hora da distribución da cea:

Non cabe dúbida que os interlocutores escoitan o roxe-roxe ao unísono e, a non ser que un teña peor oído có outro, poden extraer a mesma conclusión: vén a cea pola hora que é e o ruído do carriño. Este coñecemento permitiríalle ratificar ao segundo falante: Sí, xa vén, é a hora. A reticencia a aceptar a chegada da cea transmitida polo seica pode ser explicada por esta teoría das fronteiras dos territorios de información, onde o importante é a medición da distancia sicolóxica existente entre o evento relatado e cada un dos interlocutores en función de varios condicionantes (vid. Kamio 1997: 16). Se ben o primeiro falante amosa autoridade epistémica sobre a información, o segundo rebaixa a súa propia autoridade reducindo o territorio sobre o que cre ter dereito a afirmar.

En moitas linguas a inclusión dun evidencial na fala non indica a falta da seguridade na veracidade do que di, senón que agocha normas culturais demandantes da precisión na orixe ou procedencia da información. Romper esas normas culturais está mal considerado en culturas como a coreana, a xaponesa, a chinesa mandarina, amerindias como a quechua tena, a quechua conchucos e, así mesmo, en sociedades aborixes australianas (Nuckolls 2012, Hintz & Hintz 2017, Mansfield 2019). A validez dos enunciados non se pon en dúbida, mais o inadmisible sería o incumprimento dunha regra social de interacción colaborativa, como apuntaron os autores anteriores. A carón disto, cómpre engadir o feito de que os falantes destas linguas, asemade, evitan asumir unha autoridade epistémica que consideran que non lles compete ―como nos exemplos (22), (23) e (24)― e co-constrúen colaborativamente a información insinuando implícitos, proporcionando contribucións parciais ou mesmo amosando dúbidas (vid. Nuckolls 2012, Mansfield 2019). Preténdese, así, a validación ou confirmación dos oíntes para co‑construír solidariamente o coñecemento, como se comproba en (24), onde a presenza de disque reforza con máis claridade a cesión de quenda conversacional e solicita, de xeito implícito, a opinión do oínte (vid. para o castelán Cornillie & Gras 2015):

Para concluír, tras todo o analizado ata aquí, podése afirmar, en liña cos estudos da evidencialidade en interacción, que o emprego dos evidenciais non se limita só á indicación da fonte da información en si mesma, senón que amplía a súa presenza a outros contextos comunicativos relativos ao sentimento e percepción do falante da súa falta de autoridade epistémica nunha situación dada.

4.2. A cortesía negativa

Seguindo a Brown & Levinson (1987: 13‑5), pódese falar de dous tipos de cortesía, a positiva e a negativa. A cortesía positiva provén da necesidade do falante de estar conectado cos outros, do desexo de ser aprobado positivamente e de ser aceptado como membro dun grupo. Os agradecementos, os ofrecementos, as gabanzas, que actúan como potenciadores ou elevadores da imaxe do oínte (Face-Flattering Acts, actos gabadores da imaxe) e outros moitos «lubricantes sociais» constitúen exemplos deste tipo de cortesía. Todos eles colaboran a manter e xestionar as conversas de maneira fluída e a potenciar a afiliación (ou pertenza) dos falantes ao grupo (Heritage 2012).

Pola súa banda, é ben sabido que a cortesía negativa se refire ao desexo dos individuos de posuír autonomía, de non ser coaccionados por imposicións alleas e de que a súa esfera privada sexa respectada (Brown & Levinson 1987: 13‑5). O falante, sendo consciente disto, evitará ser descortés empregando estratexias atenuadoras nos actos ameazantes á imaxe; isto é, nos actos de petición, rogos, críticas, consellos, ameazas ou en calquera percepción de intromisión na esfera do oínte, como, por exemplo, (26):

No exemplo, seica contribúe a protexer a imaxe do emisor porque permite desresponsabilizar o falante do contido enunciado. Por outra banda, protexe a imaxe negativa do oínte porque non lle impón asertivamente o enunciado, senón que mitiga o dito (tes envexa, xa te esquenciche) e preventivamente contempla ou facilita a posibilidade dunha réplica ou desacordo.

Así mesmo, xunto á cortesía negativa, a intersubxectividade, o feito de que o evento relatado poida ser testemuñado por outros, adoita pesar tamén na decisión do emprego do evidencial, insinuando a idea de que a afirmación non é unha apreciación subxectiva persoal. Verifícase en moitas ocorrencias, como en (27), proba da conxunción da cortesía cara o oínte e a intersubxectividade:

Para non inmiscirse na esfera persoal do oínte atribuíndolle unha cualidade coa que pode estar en desacordo («andas apurada»), atenúase a afirmación por cortesía cun dobre mecanismo: con seica e mailo plural andamos as dúas, que neste caso inclúe tamén o falante, quen se atopa na mesma situación como demostra o numeral as dúas. Nin o seica nin a resposta ecoica parece que si denotan dúbida. Trátase dun xogo cortés de contribucións parciais co propósito de incluír as opinións do oínte para marcar, como vimos comentando, implicitamente a co‑construción colaborativa dos contidos, deixando de lado a unidireccionalidade dun discurso dialogado asertivo.

A necesidade da protección das imaxes acontece a miúdo nas oracións interrogativas nos casos en que a pregunta afecta a cuestións persoais do oínte. En (28), sumada á procura de información, agóchase, ademáis, unha ameaza debida á recriminación e á sorpresa amosada. Grazas á inserción do atenuador seica, o emisor minimiza o risco de confrontación e as posibles ameazas á imaxe de ambos os dous participantes (reduce o desafío ao oínte por non se lembrar e salvagarda a imaxe de si mesmo ao rebaixar a potencial agresividade da pregunta):

De xeito xeral, pódese afirmar que polo feito de facer unha pregunta, o evidencial xorde en prol de evitar unha posible percepción de intromisión na esfera persoal, aínda sen existir una ameaza clara, como en (29):

Ata o momento as mostras de lingua analizadas son ameazantes no sentido de acto de ameaza prototípico de Brown & Levinson (1987): críticas solapadas, preguntas invasivas, preguntas que poden inmiscirse na esfera do oínte etc.12. Porén, a evidencialidade indirecta vencéllase, así mesmo, con estratexias pragmáticas de cortesía en actos non prototipicamente ameazantes; estas estratexias actuarían como mecanismos de protección da imaxe nun sentido diferente. Acontece en casos de falta de asimetría epistémica ou desigual coñecemento entre os interlocutores. Se existe alta sensibilidade ao potencial dano da imaxe de ambos os dous interlocutores, estaremos de acordo en que unha aserción, manifestación do compromiso co contido expresado, podería afectar á imaxe do falante pola contundencia da aseveración de algo sobre o que o seu interlocutor non está seguro. Así mesmo, afecta aínda en maior medida a imaxe do oínte porque se agarda del unha resposta valorativa ou validación respecto dese contido que o locutor, de nn empregar o evidencial, estaría a aseverar sen reservas. No seguinte exemplo, malia a certidume do falante sobre o contido, por ser coñecedor da incerteza do seu interlocutor sobre dito contido, emprega disque para proxectar esta función atenuadora empática cortés:

En (31) o interlocutor, o cantante, sabe que teñen que pasar a noite na aldea e, con todo, responde con parece que si

Nas dúas mostras anteriores, revélase unha situación de asimetría epistémica ou desigualdade entre os participantes por mor da falta de coñecemento dun e a certeza e maior autoridade epistémica do outro. Para salvar a desigualdade de xeito que ninguén perda a súa imaxe e autoridade, o locutor alíñase con quen fai a pregunta respondendo cun marcador de fonte reportativa con función de mitigador cortés, sen rebaixar o seu compromiso coa veracidade. Trátase da estratexia de saída (outbond strategy, Kamio 1997) porque, no canto da enunciación directa da aserción, insértase un evidencial indirecto por cortesía e afiliación co interlocutor. Deste xeito, acádase o mantemento de ambos os dous participantes nunha relación de simetría de autoridade epistémica e de igualdade de dereitos a asertar. As relacións sociais entabladas e mantidas ao longo do intercambio conversacional son respectadas e coidadas nunha negociación que require e presupón a vixilancia epistémica sobre o que os outros saben, os dereitos a afirmar e a consideración cara ás imaxes dos interlocutores e á propia (vid. Stivers, Mondada & Steensig 2011, Heritage 2012, González Vázquez 2022).