1. INTRODUCIÓN

A crise provocada pola pandemia da covid-19 incorporou á linguaxe da política rexional o termo «resiliencia», que, xunto coa cohesión e coa cooperación, delimita o obxecto de estudo deste traballo: as eurorrexións. O contexto desta análise, que utilizará unha metodoloxía meramente descritiva, móvese entre dous elementos: por unha banda, as dificultades que impón o feito da fronteira ‒inherente á eurorrexión‒ e, por outro, as posibilidades que o novo marco financeiro plurianual e os fondos do NextGenerationEU ofrecen para o desenvolvemento destes espazos.

A fronteira, inicialmente límite xeopolítico, adquire tanto a forma de barreira cultural e identitaria, como a dunha continuidade xeográfica e socioeconómica diluída no ámbito da Unión Europea polo Tratado de Schengen e polo mercado interior. Teriamos que falar de distinto grao de permeabilidade, considerando igualmente a tipoloxía de gobernos que exercen a súa soberanía e a xestión das súas competencias García-Nicolás, 2012. O grao de descentralización e a capacidade de aplicar o principio de subsidiariedade, adaptándose ás necesidades concretas do territorio, determinará o tipo de cooperación desenvolvido.

O artigo 174 do Tratado de Funcionamento da Unión Europea (TFUE) Unión Europea, 2007 sitúa as áreas transfronteirizas dentro do obxectivo da cohesión económica, social e territorial, prestándolles especial atención xunto coas zonas rurais, as de montaña ou as de baixa densidade. En ocasións, o territorio transfronteirizo inclúe esoutras rexións con “desvantaxes naturais ou demográficas graves e permanentes”, configurando unha periferia interna da Unión Europea e unha importante área desfavorecida no seo do Estado membro correspondente.

O incremento dos fondos europeos con importantes partidas para a cohesión rexional, especialmente no seu aspecto territorial, así como os dous grandes obxectivos da dixitalización e da transición ecolóxica constitúen oportunidades de mellora nos servizos públicos, nas comunicacións ou no emprego, e de desenvolvemento de sectores económicos baseados na innovación.

Co fin de determinar os elementos que afectan ás eurorrexións no contexto xa citado vinculado á fronteira e ás posibilidades de recuperación da crise provocada pola pandemia, o traballo estrutúrase da seguinte maneira: tras esta introdución, o apartado segundo abordará de forma breve a definición destes territorios, así como a súa evolución. Nun terceiro apartado, analizaremos os problemas que afrontan estas rexións e as posibilidades que lles ofrece o novo período de programación a través dos fondos estruturais e do NextGenerationEU; para iso utilizaremos os exemplos das fronteiras españolas con Portugal e Francia. O traballo pecharase cunhas reflexións finais nas que se exporán algunhas medidas para reforzar o papel das eurorrexións, xunto co apartado de bibliografía e fontes.

2. EURORREXIÓN E COOPERACIÓN TRANSFRONTEIRIZA

Unha das primeiras cuestións que cómpre abordar é a delimitación do concepto de eurorrexión en relación con outras figuras como, por exemplo, as comunidades de traballo no ámbito da cooperación transfronteiriza; e para iso convén lembrar cal é a orixe e a motivación da súa existencia.

Aínda cando aparece claramente vinculada á política rexional da Unión Europea, as súas bases establéceas o Consello de Europa a través do Convenio-Marco Europeo sobre cooperación transfronteriza das entidades ou autoridades territoriais Madrid, 1980, así como dos seus protocolos adicionais1 e mais da Carta Europea de Autonomía Local (Estrasburgo, 1985). Constitúen estruturas complementarias, que se foron deseñando a partir, tamén, das limitacións dunha e outra. Ao non ser excluíntes, amplían o abanico de posibilidades de cooperación Martínez Pérez, 2010.

A institucionalización desta cooperación realízaa a Unión Europea a través do financiamento, primeiro coa iniciativa Interreg e despois co programa. Así o lembra Fernández Sánchez (2008): “a UE contribuíu á cooperación transfronteiriza, ademais de co financiamento económico, coa institucionalización da cooperación «e máis especificamente na maneira de lograr estruturas e procedementos comúns para o desenvolvemento e a xestión da aplicación dos programas transfronteirizos locais e rexionais», tal como afirma a Asociación de Rexións Fronteirizas Europeas en 1999”. Aínda que xa existían eurorrexións e comunidades de traballo que se apoiaban no convenio-marco do Consello de Europa, a creación en 2006 das Agrupacións Europeas de Cooperación Territorial (AECT) supón un importante salto cualitativo, pasando “dunha cooperación de concertación e voluntarista a unha cooperación sometida ao dereito e, por tanto, con compromisos xurídicos” Fernández Sánchez, 2008. O Comité Europeo das Rexións rexistra, en xaneiro de 2022, setenta e nove AECT activas. Recóllense as correspondentes ás fronteiras españolas con Francia e Portugal na táboa seguinte.

Aínda cando de Sousa (2013) relaciona as eurorrexións coas primeiras colaboracións transfronteirizas desde a firma do Tratado de Roma, e no seo do modelo creado polo Consello de Europa, poderiamos afirmar que as eurorrexións se converterían co modelo das AECT no último estadio da cooperación transfronteiriza, asumindo os seus obxectivos e minorando as dificultades postas de manifesto desde que o artigo 8A da Acta Única Europea (1986) dispuxese “a consecución dun mercado interior, concibido como un espazo sen fronteiras interiores. Presentarase, entón, a disfunción e os prexuízos producidos por un espazo no que as fronteiras económicas desaparezan, subsistindo, con todo, as fronteiras administrativas e políticas” Arenas Hidalgo, 2008. O modelo de eurorrexión contribuiría a diluír estas últimas ao constituírse, segundo Medina García (2017), “nunha fórmula asociativa transfronteiriza entre autoridades locais e rexionais, de ambos os lados dunha fronteira nacional, que se rexe polo dereito privado, en concordancia cos marcos lexislativos dos respectivos estados involucrados”. Na mesma liña, del Canto García (2012) afirma que as iniciativas das eurorrexións deben definirse de acordo con tres criterios: “1) os seus principais protagonistas son sempre autoridades públicas; 2) o termo eurorrexión refírese a unha colaboración entre as autoridades subnacionais en diferentes países, polo que estes actores non están normalmente suxeitos ao dereito internacional. Por conseguinte, non permiten concluír tratados internacionais coas autoridades estranxeiras, falándose en ocasións de «baixa política»; e 3) implica unha certa estabilización dos contratos transfronteirizos no tempo”. Con todo, Gasparini (2014) entende esa asociación como etapas que poden confluír e que, por tanto, non son excluíntes, e que definen tres tipos de eurorrexións con características distintas (véxase a Táboa 2): macro infraestruturas, redes funcionais e cooperación transfronteiriza. O obxectivo principal é facerlles fronte aos problemas que xorden ao crear unha continuidade dos espazos sociais, económicos e culturais. A gobernanza limitaríase a favorecer unha idea previa de colaboración e participación. Nesta liña situaríase a acción piloto “Luxembourg in transition” que, co fin de realizar a transición ecolóxica marcada nos obxectivos da UE, transcende a cooperación transfronteiriza creando unha rexión funcional e aplicando unha ordenación territorial máis alá das fronteiras (véxase a “Axenda territorial”).

Por outra banda, a Mission Opérationnelle Transfrontalière (MOT) incide na súa web na diversidade ligada á eurorrexión: “O concepto de eurorrexión reúne diferentes tipos de asociacións entre rexións e territorios fronteirizos, máis ou menos estruturadas e nas que algunhas contan cunha secretaría permanente. As formas xurídicas utilizadas difiren dunha fronteira a outra en función da antigüidade da cooperación e do marco xurídico existente. Algunhas eurorrexións contan co apoio de asociacións ou fundacións, outras optaron pola forma de AECT. A maioría das asociacións eurorrexionais formalizáronse a través dunha convención ou acordo entre as rexións e os territorios membros”. Mentres, para Durà et al. (2019) “a eurorrexión é unha organización que reúne as seguintes características: cobre un territorio transfronteirizo que acolle unha determinada poboación; presenta unha vontade declarada de cooperación permanente, reforzada por unha institucionalización que se formaliza a través dalgún tipo de acordo político-legal; e mostra claramente signos de actividades conxuntas (en forma de proxectos), así como unha consolidación dunhas políticas públicas transfronteirizas, particularmente se se expresan nunha estratexia conxunta”. Non obstante, sempre haberá que ter en conta, segundo Aranda (2005), que “as eurorrexións non se constitúen como un novo nivel de goberno local ou rexional, senón como un punto de intercambio para os sectores públicos e privados”.

Para Touriño Guerra (2010), as eurorrexións caracterízanse por “principios de asociación e subsidiariedade; a existencia dunha estratexia de desenvolvemento transfronteiriza; a estrutura común a nivel local e rexional; e a participación de actores privados e da sociedade civil”. O principio de subsidiariedade ten como función xeral “garantirlle un certo grao de independencia a unha autoridade inferior respecto dunha instancia superior ou a un poder local respecto dun poder central” Galinsoga Jordà, 2011. Enlaza co proceso de rexionalización da Unión Europea a través do Tratado de Lisboa (2007), co obxectivo da cohesión territorial na modificación do Título XVII. A cooperación transfronteiriza da UE, xestionada principalmente a través das AECT, cambia dalgunha maneira a visión da gobernanza multinivel, apoiada no principio de subsidiariedade e na repartición de competencias, para introducir novas formas de inclusión da sociedade civil, que Ulrich (2016) denomina gobernanza participativa. Tal gobernanza choca coa estrutura multinivel establecida, derivando cara ao que este autor cualifica de estrutura en rede, e que necesita dúas condicións: a autonomía institucional e a homoxeneidade cultural. Con todo, Márquez Domínguez et al. (2017) vinculan estes territorios á política de cohesión europea, posto que “os seus obxectivos e fondos tentarán limar as súas disparidades económicas, sociais, de poboamento e de gobernanza”, na liña do artigo 174 do TFUE.

Durà et al. (2018) clasifican os distintos tipos de eurorrexións segundo a súa poboación (de menos de 150.000 habitantes a máis de 5 millóns) e as características do territorio (urbano, mixto ‒con máis predominio do urbano nas rexións de maior tamaño‒, e rural ‒unido a montaña nas rexións máis pequenas, e inexistente nas máis grandes‒). Seguindo esta clasificación, as eurorrexións nas fronteiras de España con Portugal e con Francia terían os seguintes perfís:

En todas elas a complexidade institucional é baixa, predominando dous actores (un por cada país participante), salvo no caso da Eurorrexión Pireneos-Mediterráneo. En canto aos niveis de goberno predominan o rexional (Nova Aquitania-Euskadi-Navarra e Galicia-Norte de Portugal) e o local Durà et al., 2018.

3. O DOBRE RETO DAS EURORREXIÓNS: FRONTEIRAS E RESILIENCIA

A cooperación transfronteiriza, e como parte dela as eurorrexións, constitúe un ámbito no que conviven tanto dificultades ‒vinculadas ao propio feito fronteirizo‒ para o seu propio desenvolvemento, como grandes posibilidades para a resiliencia. A xestión de ambas marcará a traxectoria das rexións fronteirizas nos próximos anos.

Os principais problemas ‒e non son novos‒ refírense tanto a cuestións xurídicas relacionadas coa gobernanza a ambos os dous lados da fronteira, como a diferenzas históricas e socioeconómicas que determinan as características dos territorios fronteirizos. Diferentes lexislacións ou aplicacións da norma comunitaria, procesos administrativos e graos de dixitalización da administración pública distintos, aproximacións diversas ao mesmo feito laboral, económico ou educativo dificultan unhas relacións que deberían ser fluídas cando xa existe un marco de cooperación transfronteirizo. A todo iso uniuse a pandemia da covid-19, con formas distintas de abordala e recuperando unhas fronteiras xa “desaparecidas” con Schengen.

Primeiro, o peche estrito das fronteiras tras a declaración da pandemia e, posteriormente, as restricións de acceso vinculadas á expansión das sucesivas vagas tiveron importantes impactos nas rexións fronteirizas Peyrony, et al., 2021 que, en diferente grao, afectaron fundamentalmente ás comunidades transfronteirizas e ás economías locais. Entre os problemas que se orixinaron podemos destacar os seguintes: a) a mobilidade en xeral, posto que aumentaron os controis e se reduciu o número de puntos de cruzamento. A isto hai que engadir a descoordinación na fase posterior ao peche; b) os traballadores transfronteirizos víronse afectados tanto pola falta de turistas como pola perda dos seus empregos. O recurso ao teletraballo trouxo problemas coa seguridade e coa regulación fiscal, ata que se conseguiron regular exencións mediante acordos de teletraballo entre os países afectados; c) os usuarios de servizos públicos transfronteirizos non puideron utilizar o transporte público nin acceder aos hospitais ou aos centros educativos, pola distinta política levada a cabo a ambos os dous lados das fronteiras. A excepción foron os pacientes covid acollidos en hospitais do país veciño e, nalgúns casos, o bo funcionamento dos centros de información transfronteiriza; d) o comercio polo miúdo e as actividades turísticas foron os sectores económicos máis afectados; e) as actividades socioculturais, a vida familiar e mesmo os lazos de confianza e de solidariedade, reforzados durante anos, víronse afectados.

A Comisión Europea Unión Europea, Comisión, 2021 recoñece nun informe sobre as rexións transfronteirizas que “a crise demostrou que o grao de resiliencia das zonas fronteirizas depende en gran medida da estrutura institucional e do nivel de preparación, que, a miúdo, se deseña e decide a escala nacional”. Estas conclusións únense ás xa realizadas pola Comisión Unión Europea, Comisión, 2017 tres anos antes nas que, ademais de lembrar os principais méritos do programa Interreg aumentando a confianza, incrementando a conectividade e mellorando o medio ambiente, a saúde e o crecemento económico, examina as dificultades persistentes no ámbito transfronteirizo, para as que expón unha especie de folla de ruta. Os fitos principais marcados son ‒xunto coa análise e recollida tanto das devanditas dificultades como das boas prácticas en todas as fronteiras‒ a intensificación da cooperación e dos intercambios, a mellora do proceso lexislativo, o desenvolvemento dunha administración pública transfronteiriza, a dispoñibilidade de información e asistencia, o apoio ao emprego transfronteirizo, a promoción do multilingüismo, a accesibilidade, o fomento de centros de asistencia sanitaria comúns, e a consideración do marco xurídico e financeiro de cooperación transfronteiriza.

No que respecta ás fronteiras españolas con Francia e Portugal, detectáronse varios problemas, sintetizados na táboa seguinte (Táboa 3), e que están relacionados con cuestións de medio ambiente, transporte, mercado laboral e educación, seguridade social, e políticas de planificación e de servizos públicos. Sobre isto último publicouse un ditame do Comité Europeo das Rexións en febreiro de 2021, no que, entre varias cuestións, se facía fincapé na necesidade de asignar máis recursos ás rexións fronteirizas, involucrando os gobernos nacionais e as autoridades rexionais e locais, tanto en termos de financiamento como de xestión. Tamén se expón a necesidade de establecer “un nivel mínimo básico de cooperación transfronteiriza que se manteña mesmo en tempos de crise para asegurar a prestación de servizos públicos transfronteirizos, especialmente os relacionados coa xestión de crises”, e puntos de contacto transfronteirizo permanentes que “coordinen a aplicación da lexislación da Unión Europea e traballen en favor da eliminación sistemática dos obstáculos nas fronteiras”. No caso da fronteira con Francia e Andorra, os principais inconvenientes afectan á rexión oriental dos Pireneos e, sobre todo, á AECT do Hospital da Cerdanya e á normativa de Andorra con respecto ao medio ambiente. No caso da fronteira con Portugal, os problemas afectan máis á súa totalidade, pola maior diferenza entre as administracións de ambos os países, aínda que fallan especialmente a coordinación de servizos de emerxencia, no caso de Castela e León, e de transporte, no caso de Galicia.

Xunto a estes problemas de diverxencia na lexislación e no modelo administrativo, atopamos traxectorias socioeconómicas distintas, que tamén dificultan a cooperación e o aproveitamento pleno dos investimentos realizados. Neste sentido, de Sousa (2013) lembra que o grao de “disolución” das fronteiras dependerá de varios factores, os xa citados económicos e políticos, aos que hai que engadir os culturais, históricos e xeográficos. Neste sentido, a fronteira hispano-lusa presenta unha menor permeabilidade que a fronteira con Francia. Medina García (2021) fala de dous tipos básicos de cooperación transfronteiriza: a cooperación tradicional e a cooperación institucional ou institucionalizada, que non comparten sinerxías, e distingue tres fases na cooperación institucional:

No contexto desta cooperación, Márquez Domínguez et al. (2017) expuñan unha serie de ameazas e debilidades que, aínda que referidas á raia luso-andaluza, poderían estenderse á súa totalidade: “1) a dispar gobernanza e marco institucional a un lado e a outro da fronteira, que non termina de converxer; 2) a exigua demografía, aínda por riba envellecida, e o seu débil sistema urbano, onde exercen maior poder as capitais rexionais, como Sevilla, e as estatais, como Lisboa; 3) as políticas de desenvolvemento que, estendidas sobre un espazo demasiado amplo, dilúen o seu efecto sobre a verdadeira fronteira; 4) a dependencia dos fondos comunitarios para que poidan activarse proxectos e para que se manteñan as propias estruturas públicas nadas ao abeiro destas políticas de cooperación; 5) a debilidade da cooperación privada, que non debe confundirse coa libre circulación de persoas e actividades económicas a un lado e a outro da fronteira; e 6) os diferentes marcos territoriais, institucionais e históricos”.

Fronte ás dificultades anteriores, a idea de resiliencia parece perfilar unha vía de crecemento e de recuperación. O concepto aplicado á economía rexional procede doutros campos, como a psicoloxía, a enxeñaría ou a ecoloxía, cuxas definicións recollen Pinheiro et al. (2022), incluíndo a que fai a Comisión Europea nun contexto de gobernanza multinivel: “A capacidade de afrontar choques e cambios estruturais persistentes, de tal maneira que se preserve o benestar social, sen comprometer o patrimonio das xeracións futuras”. Martin e Sunley (2015) vinculan a definición de resiliencia a tres conceptos: recuperación, absorción e adaptación, e lembran que é un proceso complexo que admite varias combinacións de cambios e continuidades, tal e como se mostra na figura seguinte.

Figura 1.A resiliencia económica rexional como proceso. Determinantes da resiliencia Fonte: Cueto, et al. (2017).

Para comprender o proceso de resiliencia nun territorio é preciso ter en conta tanto o comportamento dos seus factores económicos como a influencia das decisións externas. Para Martin e Sunley (2015), un punto clave é que os determinantes da resiliencia económica rexional son na súa maioría produto da historia, xa que mostran as pautas dun modelo de crecemento económico e de desenvolvemento. Neste sentido, Magro e Valdaliso (2019) indican que a resiliencia pode ser explicada por unha serie de factores, entre os que destacan “a estrutura económica e a base de coñecemento da rexión, a competitividade e a propensión innovadora das súas empresas, a existencia de redes de coñecemento, as condicións do mercado laboral, o sistema financeiro e as institucións, entre as que se poden destacar as políticas, a calidade do goberno, a gobernanza e o capital social”. Igualmente, sinalan que unha proba indirecta de resiliencia pode ser a converxencia coa UE en termos de PIB per cápita. Se o aplicamos ao caso concreto das fronteiras hispano-portuguesa e hispano-francesa, observamos (Figura 2), cos datos referidos ás rexións do nivel 2 da Nomenclatura de Unidades Territoriais para Estatísticas (NUTS2) (tivéronse en conta os territorios incluídos no programa da Comisión Europea INTERREG VI, unha clara diferenza entre unha e outra fronteira, sendo menor a converxencia coa media da UE-27 da fronteira con Portugal. E aínda que os datos correspondentes a 2020 son na súa maioría provisionais, existe unha diminución do PIB en case todos os territorios, que se podería vincular aos efectos económicos da pandemia.

Figura 2.PIB per cápita, NUTS 2 das fronteiras de España con Portugal e Francia (2018-2020) Fonte: elaboración propia a partir de Eurostat.

A resiliencia que definimos podería apoiarse nas oportunidades para o desenvolvemento e a cohesión, que veñen da man tanto da Axenda Territorial Europea 2030 ‒un dos documentos crave para a cohesión territorial a escala subestatal‒, como do financiamento nacional e, sobre todo, europeo. O VIII Informe sobre a cohesión subliña que, a finais de 2020, xa se alcanzaron moitos dos obxectivos que Interreg expuña para 2023, pero que, con todo, é preciso reforzalos e continuar traballando fundamentalmente en innovación, formación e mobilidade European Commission, 2022.

As novas formas de gobernanza son fundamentais para integrar as autoridades locais e rexionais, favorecendo sinerxías e o desenvolvemento da competitividade. É a idea que subxace na Axenda Territorial Europea 2030 (ATE2030), que, aprobada o 1 de decembro de 2020, enlaza co obxectivo da cohesión territorial e apóiase tanto nos documentos previos de ordenación territorial como na Nova Carta de Leipzig (2020) e mais no Pacto Verde Europeo (2019). Co obxectivo de lles facer fronte aos grandes retos actuais, o documento incide en dúas cuestións básicas: o recoñecemento das diferenzas territoriais, e a necesidade de cooperación e coordinación. Expón, para iso, dous eixes principais: unha Europa xusta ‒vinculada á política de cohesión‒, baseada nun desenvolvemento equilibrado mediante o desenvolvemento funcional e na integración a través das fronteiras; e unha Europa verde, como resposta á necesidade dun desenvolvemento sustentable e fronte ao cambio climático ATE2030; Farinós-Dasí, 2021.

Os Fondos europeos constitúen o principal instrumento de financiamento para a posta en marcha de proxectos que articulen tanto o desenvolvemento económico como a cohesión social e territorial destas rexións. O Fondo Europeo de Desenvolvemento Rexional financia os programas de cooperación nas tres ramas en que se divide Interreg: A) Cooperación transfronteiriza, cuxo fin, segundo o art. 3 do Regulamento 2021/1059, é “promover o desenvolvemento rexional integrado e harmonioso entre rexións fronteirizas terrestres e marítimas veciñas”; B) Cooperación transnacional, C) Cooperación interrexional. Para o período 2021-2027, engadiuse unha cuarta rama dedicada ás rexións ultraperiféricas e que, no que se refire a España, inclúe un programa transfronteirizo Azores-Madeira-Illas Canarias. Aínda que o ámbito das eurorrexións se corresponde con Interreg A, é dicir, coa cooperación transfronteiriza, resulta evidente que o financiamento das secciones transnacional e interrexional repercutirá indirectamente, tamén, nas rexións transfronteirizas e nas estruturas establecidas para xestionar os proxectos.

Para o caso concreto das fronteiras españolas, a Figura 3mostra as partidas de gasto do programa transfronteirizo con Portugal (POCTEP) e con Francia (POCTEFA)2. Ambos os programas contan con partidas importantes (de maior a menor) en protección do medio ambiente e eficiencia de recursos, investigación e innovación, competitividade das PEMES, e adaptación ao cambio climático e prevención de riscos. O programa con Portugal inclúe, tamén, unha partida elevada para a Administración pública eficiente, mentres que o programa con Francia e Andorra inclúe axudas nos capítulos de infraestruturas de redes de transporte e enerxía, inclusión social, e emprego sustentable e de calidade.

Figura 3.Orzamento do programa da Comisión Europea Interreg V-A por temas nas fronteiras con Francia-Andorra e Portugal, 2014-2020 Fonte: Elaboración propia. Comisión Europea https://cohesiondata.ec.europa.eu/.

A análise dos obxectivos específicos, desenvolvidos polos proxectos transfronteirizos, mostran algunhas diferenzas entre estes ámbitos fronteirizos, aínda que en xeral os eixes principais están relacionados co medio ambiente e o reto do cambio climático, coa mobilidade, así como coa innovación e a competitividade, vinculadas ao obxectivo da resiliencia.

O programa da Comisión Europea INTERREG VI aprobado para o período de programación 2021-2027, en aplicación do Regulamento (UE) 2021/1060 Europa, Parlamento e Europa, Consello, 2021b, incorpora os cinco obxectivos políticos do novo marco financeiro recolleitos no artigo 5.1:

A isto suma dous novos obxectivos específicos:

Segundo a Decisión de Execución (UE) 2022/74 Europa, Comisión, 2022a, a contía que o Fondo Europeo de Desenvolvemento Rexional (FEDER) destina ao programa Interreg VI-A ascende a 6.115.505.509 euros, dos que o POCTEP ten asignados 320.622.726 euros e o POCTEFA, 243.079.964 euros. As rexións beneficiarias3 do programa, no caso das fronteiras hispano-lusa e hispano-francesa, recóllense na Táboa 5 (ver Anexo). Pódese observar a inclusión de territorios que non están directamente vinculados ao feito fronteirizo e que, en ocasións ‒especialmente no caso español‒, contan con cidades grandes ou núcleos económicos importantes que desfiguran, nalgunha medida, a percepción dos problemas fronteirizos.

Ao financiamento específico destinado á cooperación transfronteiriza, e no contexto do obxectivo de resiliencia tanto a nivel europeo como nacional, habería que mencionar os fondos procedentes do Next Generation EU, que poden contribuír, precisamente, a crear sinerxías nas rexións máis próximas á fronteira. Aínda que as rexións implicadas poidan achegar proxectos, precísase unha intervención dos gobernos estatais con vocación real de favorecer o desenvolvemento transfronteirizo. O Plan de Recuperación, Transformación e Resiliencia (2021) inclúe un apartado dedicado aos proxectos transfronteirizos, no que se fai referencia aos acordos e compromisos con Portugal e Francia para establecer iniciativas transnacionais con efectos externos positivos. O Cumio da Garda, celebrado en outubro de 2020 entre España e Portugal, ademais de establecer plans comúns sobre dixitalización, enerxía e transición ecolóxica, como prolongación dos proxectos incluídos no Convenio de Albufeira (1998), aprobou a Estratexia Común de Desenvolvemento Transfronteirizo España-Portugal . O documento recolle unha serie de proxectos co obxectivo común de loitar contra o despoboamento e de reforzar a cohesión territorial: o Estatuto do Traballador Transfronteirizo, a mobilidade para menores en eurocidades e eurorrexións, a mellora da coordinación dos servizos 112 na fronteira, a conectividade na zona transfronteiriza, o turismo sustentable coa iniciativa Fortalezas de Fronteira, os proxectos culturais transfronteirizos, a educación e a formación na fronteira, ou a recuperación sustentable e inclusiva de aldeas en despoboamento. Algúns destes proxectos parecen responder aos problemas xa mencionados e que se identificaron nesta fronteira. A todo isto hai que engadir a posibilidade de articular mecanismos nos plans de recuperación para garantir o impacto transformador a longo prazo dos investimentos.

No tocante aos proxectos transpirenaicos, Francia e España apostaron no Cume Bilateral de Montauban (marzo 2021) por continuar con varios proxectos transfronteirizos relacionados co ámbito da electrónica, da transformación dixital, da saúde ou do transporte ferroviario Ministère de l’Europe et des Affaires étrangères, 2021.

4. REFLEXIÓNS SOBRE O FUTURO DAS EURORREXIÓNS

A análise realizada lévanos a lembrar que as eurorrexións e a cooperación transfronteiriza en xeral, co seu proxecto de “disolver” as fronteiras ‒físicas ou culturais‒, encaixan perfectamente cos principios que rexen o proceso de construción europea. Así, manifestouno o Parlamento Europeo nunha resolución de 2004, ao considerar que “as eurorrexións contribuíron decisivamente a eliminar fronteiras en Europa, a formar relacións de boa veciñanza, a aproximar ás persoas de ambos os lados das fronteiras e a destruír prexuízos, en particular a través da cooperación transfronteiriza de carácter local e rexional”, e desempeñan importantes funcións como “punto de información e servizo aos cidadáns, ás institucións, ás instancias económicas e ás entidades rexionais e locais; centro de converxencia de estratexias, obxectivos e valores comúns; xeratriz de solucións aos problemas transfronteirizos; e portavoz en todas as cuestións transfronteirizas”. Por tanto, como elemento fundamental desa construción europea, deberían desempeñar un papel máis decisivo no desenvolvemento das rexións transfronteirizas, para o que indicamos a continuación algunhas reflexións:

En última instancia, o futuro das eurorrexións depende do apoio dos Estados e da Unión Europea.