2.1 A pandemia e o cambio na evolución das desigualdades de renda

O efecto da Covid-19 propicia un cambio relevante na evolución das desigualdades existentes anteriormente (Fundación Foessa, 2022). Concretamente, as desigualdades increméntanse de forma xeral, cando estas viñan decrecendo nos últimos anos, e nos casos nos que xa viñan crecendo, seguiron dita tendencia, mais en maior medida.

Centrándonos no caso de España, cabe sinalar que o nivel de desigualdade antes da pandemia aínda viña marcado polos efectos da crise do 2008. Esta crise elevou o nivel de desigualdade en España e levou a que este fose alto previamente á pandemia (Artola et al., 2022; Ayala & Cantó, 2022; Fundación Foessa, 2014). Os estudos iniciais para a realidade española amosan un incremento das desigualdades de renda. Concretamente, entre os anos 2018 e 2021, o valor do coeficiente de Gini incrementouse do 0,340 ao 0,379, debido á diminución da renda correspondente aos estratos de renda máis baixos, que se trasladou exclusivamente á metade superior da distribución (Ayala et al., 2022). No caso de Galicia, apenas existen estudos específicos sobre as desigualdades durante e tras a pandemia, entre os que destaca o de Pena-Boquete e Dios-Murcia (2021), que analiza o seu efecto no desemprego. En concreto, os estudos existentes remóntanse ás últimas décadas do século XX (Del Río & Gradín, 2003) e ao período inicial da crise de 2008 (Corbelle & Troitiño, 2013). Del Río e Gradín (2003) destacan o cambio no perfil da pobreza e das desigualdades, pasando de ser fundamentalmente do eido rural e afectando ás persoas de maior idade a ser de eido urbano e de persoas novas. Corbelle e Troitiño (2013) conclúen que a crise iniciada en 2008 incrementou considerablemente as desigualdades e a pobreza, afectándolles especialmente a algúns grupos da sociedade, como os fogares sustentados por estranxeiros, persoas novas, mulleres ou persoas con baixo nivel de formación e que residen nas cidades.

Os estudos que abordan esta cuestión noutros ámbitos xeográficos son aínda limitados e incompletos por diversas cuestións, como o uso de microsimulacións e o limitado período temporal analizado. A maior parte da literatura atopa un incremento das desigualdades e da pobreza que é, en certa medida, minorado polas políticas públicas aplicadas para limitar a perda de ingresos. Nesta liña, Cantó et al. (2021), nunha análise referida a catro países moi afectados pola pandemia, como son Bélxica, Italia, Reino Unido e España, amosan un incremento considerable da pobreza acompañado dun aumento máis moderado da desigualdade de renda2. Grimes (2022) analiza o caso de Nova Zelandia, empregando unha conceptualización multidimensional sobre o benestar que inclúe a renda. Os impactos foron heteroxéneos na poboación, levando a que certos colectivos máis vulnerables (familias cun menor nivel de renda e cun menor nivel de formación) fosen afectados en maior medida, incrementando as desigualdades de renda no país.

2.2 As asimetrías no efecto da pandemia e os seus efectos na desigualdade económica

A literatura analiza múltiples perspectivas sobre o efecto da pandemia na sociedade. Un dos aspectos máis estudados é a asimetría no seu efecto tanto en termos sociais como territoriais. Hai un consenso maioritario no feito de que en ambas as dúas dimensións, territorial e social, a pandemia tivo un impacto heteroxéneo.

Comezando polas disparidades entre territorios, estas atenden tanto a desigualdades entre países como a desigualdades entre rexións, entendendo como tales determinadas divisións territoriais dos anteriores. No caso dos países, diferentes traballos amosan que o impacto da pandemia, tanto en termos económicos como sanitarios, foi desigual (Ayala, Bárcena-Martín et al., 2022; Cantó et al., 2021; Capello & Caragliu, 2021; Christl et al., 2022). Así, a pandemia tivo unha maior incidencia, en termos sanitarios, nos países cunhas características concretas, como unha maior concentración da poboación ou unha terciarización da economía.

Para o caso das rexións, diferentes autores indican que tanto o impacto sanitario coma o económico, ou inclusive os efectos das mesmas políticas de contención, non tiveron os mesmos efectos en todas as rexións dun mesmo país, debido principalmente ás súas diferentes características (Amoedo et al., 2022; Armillei et al., 2021; Chen et al., 2021; Figari & Fiorio, 2020; Ginsburgh et al., 2021; Romanova & Ponomareva, 2021; Cantó, 2021). Algunhas das características máis relevantes son a posición central ou periférica da rexión no sistema económico nacional, o patrón de mobilidade ou a estrutura produtiva rexional.

No correspondente ás disparidades sociais, a literatura amosa como a pandemia non afectou de forma homoxénea, existindo colectivos cunhas características determinadas que sufriron as consecuencias en maior medida. Os principais factores tras unha maior incidencia da pandemia parecen ser un menor nivel de formación (Farré et al., 2022; Immel et al., 2022; Menkhoff & Schröder, 2022; Qian & Fan, 2020), ser autoempregados (Immel et al., 2022; Qian & Fan, 2020), unha baixa intensidade no emprego (Hidalgo-Pérez, 2022), a capacidade para traballar de forma non presencial (Bonacini et al., 2021), o sexo3 (Dang & Viet Nguyen, 2021; Farré et al., 2022; Salido, 2021), pertencer a un fogar de renda baixa (Immel et al., 2022; Menkhoff & Schröder, 2022; Qian & Fan, 2020), pertencer a un fogar no que o sustentador principal é unha persoa nova (CoSano, 2021; de la Rica et al., 2022; Immel et al., 2022), pertencer a un fogar cun sustentador principal de idade avanzada (Menkhoff & Schröder, 2022), vivir no ámbito rural (Qian & Fan, 2020) e non ser propietarios de vivenda (Módenes, 2022).

2.3 O papel das prestacións públicas para frear o incremento das desigualdades

Dada a situación tan peculiar da pandemia, as políticas sociais previamente existentes ampliáronse cun conxunto de novas medidas sociais que trataban de compensar, de xeito parcial ou total, as perdas xeradas pola pandemia e os efectos derivados das restricións impostas para o seu control. A maior parte da literatura amosa o papel relevante desas medidas á hora de suavizar o efecto da pandemia na sociedade e, máis concretamente, nas desigualdades e na pobreza, nos primeiros momentos da pandemia, algo que xa se dera en situacións de crises previas (Pérez et al., 2015).

Analizando o ámbito europeo, Kuypers et al. (2022) describen como as políticas de substitución de renda (ou prestacións sociais) cubriron aproximadamente o 65% das perdas xeradas pola pandemia. Porén, a capacidade do Estado do benestar de cada país e rexión é distinta, o que leva a diferentes resultados, como indican outros traballos (Cantó et al., 2021; Christl et al., 2022; Figari et al., 2020). A maiores, os anteriores traballos tamén amosan diferentes niveis de cobertura entre os diferentes grupos sociais. No caso español, Ayala et al. (2022) presentan unhas conclusións semellantes no que se refire ao papel das políticas de protección social e de loita contra a exclusión laboral e social en España durante a pandemia.

Desta forma, á hora de medir o impacto da pandemia nas desigualdades, os efectos das políticas públicas semellan claves para entender de forma correcta o acaecido coa súa evolución.

4.1 A evolución das desigualdades no conxunto da sociedade

A evolución das desigualdades no conxunto da sociedade durante a pandemia semella ir en liña coa literatura existente. A análise da distribución da renda cos intervalos interdecílicos nos anos 2014, 2019 e 2020 recóllese na Táboa 2. Na dita táboa obsérvase como o período de recuperación económica conduciu de forma xeral a unha certa redistribución cara aos chanzos inferiores. Esta tendencia vese interrompida coa pandemia para os dous tipos de ingresos sen prestacións, pero non para o ingreso total. Desta forma, os ingresos do mercado semellan terse distribuído dunha forma máis desigual no inicio da pandemia, aspecto que compensaron as prestacións.

Dende unha perspectiva global, os coeficientes da familia de Atkinson e Gini para o período 2014-2020, recollidos na Táboa 3, amosan unha panorámica similar á dos intervalos interdecílicos. Concretamente, as desigualdades increméntanse se non se consideran as prestacións. Os resultados tamén mostran que os estratos de renda máis baixos foron os que soportaron maior perda de renda, xa que os coeficientes de Atkinson cunha maior aversión á desigualdade son os que presentan un maior incremento (coa excepción do Atkinson 1,5 para o ISP, que descende levemente).

4.2 A evolución das desigualdades nos diferentes grupos sociais

A literatura identifica múltiples factores explicativos do efecto da pandemia nas desigualdades da renda. Este artigo analiza a evolución da desigualdade dentro dos diferentes grupos sociais conformados por estes factores mediante o cálculo de diversos coeficientes. No caso de Galicia, os factores máis relevantes son a tipoloxía do municipio no que habita o fogar e a nacionalidade, a idade e o nivel de estudos do SP do fogar. Por iso, este apartado céntrase nestes factores, presentando máis información no anexo sobre outros aspectos que teñen menor relevancia.

Comezando pola perspectiva territorial, as Táboas 11 e 12 do anexo recollen a evolución por provincias do MLD e dos outros coeficientes, respectivamente. Os resultados da análise a nivel provincial mostran que na etapa previa á pandemia as desigualdades viñan reducíndose tanto entre como dentro das provincias, o que cambiou co inicio da pandemia. En cambio, cando se exclúen as prestacións do ingreso, o incremento da desigualdade é similar en todas as provincias. Centrándose no nivel provincial, destaca que a provincia de Pontevedra foi a que máis incrementou as súas desigualdades, mentres que as outras provincias mantiveron unha evolución similar.

Analizando os efectos segundo a tipoloxía do municipio, obsérvase que este é un factor moi relevante á hora de explicar a evolución das desigualdades. A enquisa diferencia catro tipos de municipios segundo a súa poboación. A Táboa 4 recolle a evolución do MLD para as ditas tipoloxías e a Táboa 5 recolle a evolución do resto de coeficientes. Pode observarse que na etapa previa á pandemia as desigualdades viñan descendendo en todos os tipos de municipios e que a pandemia incidiu nas desigualdades dunha forma distinta segundo as diferentes tipoloxías. Os municipios de maior tamaño son os máis afectados, o que se observa sobre todo a través dos coeficientes de maior aversión ao risco.

A análise das desigualdades segundo o sexo do sustentador principal do fogar mostra a diminución das desigualdades entre homes e mulleres nos anos previos, tendencia que interrompe a pandemia e que leva a que as desigualdades entre homes e mulleres cobren maior relevancia. Concretamente, a desigualdade entre os dous grupos increméntase tras a pandemia (como amosa o peso das diferenzas entre grupos do MLD). Mentres a desigualdade entre fogares con SP home se reduce, para os fogares con SP muller increméntase. As Táboas 13 e 14 no Anexo amosan a evolución para ambos os dous sexos do coeficiente MLD e dos demais coeficientes, respectivamente.

Outro aspecto relevante na literatura refírese ás desigualdades segundo a procedencia ou nacionalidade. O estudo das desigualdades nos fogares segundo a nacionalidade do SP do fogar distingue tres grupos: fogares con SP con nacionalidade española, con nacionalidade española e outra nacionalidade, ou con nacionalidade estranxeira. Os resultados, que se presentan nas Táboas 6 e 7, amosan que se trata dun aspecto moi relevante para explicar a evolución das desigualdades no período analizado. A evolución do peso da desigualdade entre grupos mostra a tendencia ao crecemento da desigualdade entre os tres tipos de ingresos no ano 2020. En canto á desigualdade dentro dos diferentes grupos, os coeficientes recollidos na Táboa 7 evidencian como os fogares con SP con nacionalidade española presentan un menor nivel de desigualdade ca os fogares con SP coa dobre nacionalidade e con nacionalidade exclusivamente estranxeira. Ademais, o impacto da pandemia revela comportamentos diferentes en cada grupo, amosando un incremento substancial da desigualdade nos fogares con dobre nacionalidade e nacionalidade estranxeira, coa excepción dos coeficientes de máis sensibilidade á desigualdade que sinalan un descenso ou un mantemento da desigualdade6, nos fogares con individuos con nacionalidade estranxeira.

Un dos aspectos máis relevante nos estudos sobre o efecto da pandemia é o da idade. Para analizar este aspecto, a mostra de fogares divídese en 13 grupos segundo a idade do seu SP. A Táboa 8 recolle a evolución do MLD para os trece grupos e as Táboas 15, 16 e 17 no Anexo7, a evolución dos demais coeficientes segundo a idade. As conclusións máis relevantes con respecto á idade coinciden coa literatura para o caso de España. Así, a pandemia afectoulles aos diferentes grupos de idade dunha forma heteroxénea, incrementando as desigualdades previamente existentes entre eses grupos e rompendo a dinámica da recuperación económica, especialmente para a variable do ISP. No que se refire ás desigualdades dentro de cada grupo, variaron de forma distinta en cada tipo de ingreso. En concreto, os fogares máis novos incrementaron as súas desigualdades para todas as variables de ingreso consideradas, os fogares nos que o sustentador principal é de idade central viron contido o aumento das desigualdades principalmente grazas ás prestacións de desemprego e, finalmente, os fogares de maior idade mantiveron os niveis de desigualdade debido ás demais prestacións.

Outro factor abordado na literatura sobre o impacto da pandemia é o nivel de formación. Para analizar isto, neste artigo emprégase o nivel de estudos do SP do fogar, existindo catro niveis na enquisa: educación primaria e inferior (E1); primeira etapa de educación secundaria e similar (E2); segunda etapa de educación secundaria e educación pos-secundaria non superior (E3); e educación superior (E4). Os resultados preséntanse nas Táboas 9 e 10, nelas destacan tres aspectos principais. O primeiro refírese á existencia dun cambio na evolución das desigualdades entre grupos previa á pandemia, sendo o cambio entre grupos moi relevante á hora de explicar a evolución das desigualdades, como amosa a Táboa 9. O segundo aspecto que cómpre sinalar é o distinto nivel de desigualdade segundo o tipo de ingreso analizado, debido a que as prestacións sociais desempeñan un papel “igualador” nos dous grupos con menor nivel de estudos8. Finalmente, o impacto da pandemia levou a un incremento da desigualdade dentro dos grupos cun menor nivel de formación, o que contrasta coa tendencia oposta que reflicten os grupos de estudos superiores, como se pode observar na Táboa 10.

4.3 O papel das prestacións na mitigación das desigualdades

As prestacións desempeñaron un papel moi relevante á hora de mitigar a perda de rendas xerada pola pandemia. Os resultados da análise empírica, que se mostran nas táboas anteriores, permiten concluír que as distintas prestacións, tanto de desemprego como doutro tipo, exerceron un papel moi relevante na moderación do impacto da pandemia. Ademais, compróbase que a súa cobertura incidiu de forma heteroxénea na poboación. Estes resultados van en liña coa literatura existente sobre a temática que foi presentada sinteticamente no apartado 2.

Adoptando unha visión xeral, a exclusión das prestacións por desemprego, e de todas as prestacións, amosa como os individuos situados nos estratos máis baixos verían reducida a súa renda en maior medida (ver Táboa 2) e como os coeficientes de desigualdade se terían incrementado máis, tanto se se exclúen o total das prestacións como se só se exclúen as prestacións por desemprego. Isto reflicte o papel clave das prestacións para manter os ingresos dos fogares de menor renda.

Á hora de analizar o papel das prestacións por grupos sociais, os resultados amosan efectos distintos en cada grupo, sendo estes especialmente relevantes a nivel territorial e segundo a nacionalidade e idade do SP do fogar. No ámbito provincial, Pontevedra mostra incrementos da desigualdade para o ISPD e o ISP, o que non ocorre nas outras tres provincias (ver Táboa 12 do Anexo). En canto aos efectos segundo a idade do SP, estes tamén son claramente diferentes (ver Táboa 10). En particular, os fogares máis novos (SP con menos de 30 anos) víronse claramente menos beneficiados polas prestacións públicas que os fogares de idade media (SP no rango de 30-65 anos) e de maior idade (SP con 65 ou máis anos). Isto débese a que os fogares de idade media se viron notablemente beneficiados polas prestacións de desemprego, que mitigaron o incremento das desigualdades dentro dos grupos que a compoñen como amosa a evolución do ISPD. Por outra banda, os fogares de maior idade víronse maiormente beneficiados polas outras prestacións, como amosa a evolución do ISP. Outro factor que revela o diferente papel dentro da sociedade das prestacións é o das diferentes nacionalidades. Concretamente, como reflicte a Táboa 7, nos fogares con SP con nacionalidade española as prestacións tiveron un papel moito máis relevante que nos fogares con dobre nacionalidade ou con nacionalidade estranxeira, amosando unha cobertura desigual que beneficia claramente aos fogares autóctonos.