De Milán a Barcelona. As primeiras viaxes de Rossi

En verdade, a relación entre Cataluña e Italia viña de atrás, mais é a comezos dos sesenta, coa consolidación do núcleo milanés no debate internacional, cando se estabelecen algúns dos principais contactos italianos cunha Escola de Barcelona en cuxo seo, sexa como for, existía unha certa heteroxeneidade. A finais dos anos corenta, Barcelona convertérase, xunto con Madrid, nun dos dous grandes polos que marcarán a restitución da arquitectura moderna en España, recollendo o ronsel do GATEPAC e do seu homólogo catalán, o GATCPAC3, unha continuidade que, en Barcelona, tentaba restabelecer o Grup R, fundado por Josep Maria Sostres (1915-1984), Oriol Bohigas (1925-2021) e Josep Antoni Coderch (1913-1984) en 1951, aínda que sen a homoxeneidade do seu antecesor do tempo republicano4. En paralelo, na Lombardía comezaban a agromar novas posturas que tentaban reconciliarse ou revisar o racionalismo que se abrira paso a través do réxime fascista5, posicións como o neorrealismo, a conciliación entre modernidade e historia —ou a dialéctica crise/continuidade— en Ernesto Nathan Rogers (1909-1969) ou o neoliberty 6. En 1949 celebrárase a V Asemblea Nacional de Arquitectos entre Barcelona, Palma e Valencia, onde asisten algunhas das principais voces da arquitectura italiana como Pier Luigi Nervi (1891-1979), Gio Ponti (1891-1979) ou Alberto Sartoris (1901-1998). Se estes contactos deron lugar a unha Escola de Barcelona cunhas características propias é algo que Oriol Bohigas sostén nun texto de 1968 en que se refire a unha defensa de compoñentes como a solidariedade, a actividade cultural, a apertura de horizontes, a vocación universalista, a homoxeneidade e a aposta polo eido do deseño (Bohigas 1968)7. Como recolle Urrutia (1997, 524–25), esta era a percepción existente na dicotomía Madrid-Barcelona deste intre de reincorporación á modernidade, como se testemuñaría nun especial da revista italiana Zodiac (nº 15, 1965), que distinguía entre o idealismo e utopismo de Madrid e o realismo e pragmatismo de Barcelona. En efecto, Bohigas redactaba o seu manifesto «Cap a una arquitectura realista» (1962), que reacciona contra a asunción dunhas tecnoloxías imperfectas e incapaces de resolver a demanda colectiva de arquitectura, así como a necesidade de atender aos problemas específicos locais.

Fig. 1.Portada da primeira edición en italiano d’A arquitectura da cidade (Marsilio Editori, 1966). 

Porén, malia esta visión crítica dos ideais modernos, as polémicas acendidas a nivel internacional nos anos sesenta van provocar importantes cismas no seo da Escola de Barcelona nun avance cara á posmodernidade. Para Urrutia (1997, 577), nos anos setenta comeza tamén unha superación dos vellos mestres —Coderch ou Sostres—, aínda que figuras como Bohigas ou Correa seguirán a ter un gran peso, neste caso, a través do consello de redacción de Arquitecturas Bis 8, máis próxima á figura de Vittorio Gregotti (1927-2020), trasladándose ao ámbito barcelonés a bifurcación teórica milanesa entre este último e Aldo Rossi9. Esta revista representaba a ollada máis interesada cara á situación estadounidense. En efecto, estabelecerán contactos coa revista Oppositions, dirixida por Peter Eisenman (1932) e Kenneth Frampton (1930), e coa italiana Lotus organizarán un encontro en Cadaqués en 197510. Fronte a isto, 2C: construcción de la ciudad constituíuse como interlocutor barcelonés de Rossi, figura a que dedicarán até tres monográficos (García Estévez 2014, 112–13)11.

Este fragor teórico dos setenta comezara a xestarse nos sesenta, cando Rossi publicara o seu ensaio en 1966, ano en que tamén saía á luz Complexidade e contradición na arquitectura de Robert Venturi (1925-2018). Segundo Tarragó, aínda que a formación teórica de Rossi estaba xa constituída no camiño cara A arquitectura da cidade, as viaxes que o italiano realizara desde 1964 por diferentes cidades españolas exerceron unha grande influencia como demostración de moitas cuestións da teoría que estaba a construír. En efecto, para xustificar isto, o autor cita varias cartas do italiano, onde fala de Andalucía, Cataluña ou Galiza:

Fig. 2.Portada do quaderno azzurro número 20 (xullo-outubro de 1976). 

A concreción práctica destes contactos con Barcelona consolidarase na transición aos anos setenta. En 1971 aparece a tradución ao castelán d’A arquitectura da cidade. Un testemuño fundamental para coñecer esta vinculación son os Quaderni azzurri (fig. 2), onde Rossi desenvolvía algunhas das súas ideas teóricas ou anotaba sensacións que lle producían as viaxes12. Podemos pór tres exemplos. En primeiro lugar, no caderno 5 referencia un itinerario de viaxe por Galiza e Portugal en setembro de 197013. En segundo lugar, no número 7 (22/6/1971) faise referencia ás discusións con Tarragó sobre Antoni Gaudì co gallo da presentación da versión española do seu ensaio e dunha exposición sobre o arquitecto modernista en París14. Por último, no décimo caderno (5/1/1972), coincidindo cunha visita a Barcelona, aparece unha das grandes amizades galegas de Rossi, Antonio Bonet Correa (1925-2020), quen insta a Rossi a redactar un caderno sobre as súas viaxes a Galiza, unha idea que, se ben non foi realizada, agradaba ao arquitecto italiano15. É así que Rossi chegará a 1973, ano chave para entender a arquitectura galega de finais de século, como unha das pezas fundamentais para o seu debate interno e a abertura internacional.

As achegas catalás e italianas na nova configuración profesional galega

A xeración de arquitectos galegos incorporados ao longo dos anos sesenta, protagonistas da favorábel conxuntura arquitectónica que viviu Galiza nas derradeiras décadas do século, formábase aínda no contexto de dualidade entre as escolas de Madrid e Barcelona. Como xa indicamos, a formación barcelonesa de moitos deles permitiu eses contactos con outras experiencias que, máis aló de enriquecer as liñas teórico-prácticas de parte da arquitectura galega, tiveron unha relevancia clara no estabelecemento e consolidación das novas institucións profesionais galegas, isto é, o Colexio Oficial de Arquitectos de Galicia (COAG) e a Escola Técnica Superior de Arquitectura da Coruña (ETSAC), nadas en 1973. O COAG nace tras ser recollido Andrés Fernández-Albalat Lois (1924-2019) como decano anterior colexio compartido entre Galicia, Asturias e León, un ascenso que levaba consigo a promesa electoral da segregación dos arquitectos galegos. Esta escisión materializarase en maio de 1973, constituíndose os seus órganos xestores en agosto. Entre as liñas de actuación do nacente COAG constaban a intervención na planificación urbana, a denuncia de infraccións urbanísticas e actuacións culturais, incluíndo seminarios, exposicións e publicacións (Mariño 1974, 247–48). A primeira posta en escena do COAG en sociedade é de vital importancia no reforzo dos contactos que se comezan a xestar nestes anos. Entre 10 e 15 de decembro deste ano celébrase en Santiago a III Reunión de Arquivos Históricos dos Colexios de Arquitectos de España, que tomaba o relevo das anteriores celebradas en Palma de Mallorca e Valencia e tendo como fío argumental a denuncia do estado de degradación dos cascos históricos.

O encontro contaba coa presenza da figura de moda do momento: Aldo Rossi16. Como se relata tanto na prensa17 como no Boletín informativo 18 do propio colexio, os participantes visitaron as Rías Baixas durante os dous primeiros días, «interesándose especialmente por todo lo referente a formas de asentamiento y distribución de la población, así como por la problemática que tiene planteada la zona en relación con la instalación de determinadas plantas industriales que pueden perjudicar, en gran medida, el racional aprovechamiento de la riqueza natural de las rías»19. Durante os seguintes días presentaríanse, no Hostal dos Reis Católicos, comunicacións sobre a situación de diferentes cascos históricos da xeografía española. Aldo Rossi, así mesmo, pronunciará unha conferencia tanto en Santiago como en Lugo. Todas as contribucións e os materiais recompilados foron empregados polos representantes dos Arquivos Históricos para elaboraren unha «Declaración de Santiago», que a xeito de manifesto foi lida en rolda de prensa por Tarragó —como representante do colexio de Cataluña e Illas Baleares—, Albalat e Portela —como decano e secretario do COAG, respectivamente—.

Alén das propias conclusións da reunión, o certo é que estes días serviron para abrir novas vías de actuación no seo do colexio. Conta Almuíña Díaz (1985) que, durante paseo con Salvador Tarragó e Carlos Martí, ao pasaren pola Porta da Mámoa, comentou aos arquitectos cataláns o irreversíbel destino do Edificio Castromil —un dos principais expoñentes do modernismo compostelán, obra de Rafael González Villar (1987-1941) proxectada en 1922—, condenado á demolición. Tarragó, porén, insistiu na posibilidade de salvar o vello edificio tramitando a súa declaración como monumento histórico-artístico. Á súa volta a Barcelona, Tarragó remitiulle a Almuíña o informe de incoación da casa Rubió i Bellver, un inmóbel que se conseguira salvar da destrución. Iniciouse así un período de loita e reivindicación que durou arredor dun ano e medio e que supuxo a consolidación do COAG no debate público e como axente destacado do mundo cultural galego. En efecto, o papel desenvolvido polo colexio neste caso enfrontouno aos poderes do réxime representados na alcaldía de Santiago: Francisco López Carballo (1964-1974), a quen se debe a decisión de converter ese espazo na Praza de Xelmírez e a construción dun aparcadoiro subterráneo, e Antonio Castro García (1974-1979), quen atacaría en varias ocasións o colexio.

Fig. 3.Carlos Almuíña, Rafael Baltar, José Antonio Bartolomé, Xosé Manuel Casabella e Xosé Lois Martínez Suárez: Proxecto de reforma do Edificio Castromil e contorna. Extraído de Jano arquitectura (nº 32, 1975). 

Nos seguintes meses, a presenza na prensa do conflito foi constante, alternándose artigos a prol da conservación ou en contra, estes últimos ás veces xustificados con argumentos de escaso peso. Dalgunha maneira, púñase de relevo unha pugna entre castromilistas e anticastromilistas, en verbas de Almuíña Díaz (1985), isto é, entre os que vían un atentado contra o patrimonio e os que defendían a estética do «Santiago eterno»20. Aínda que sempre sobrevoou o argumento de que o colexio chegaba tarde a esta reivindicación —o proxecto da praza fora aprobado anos antes—, foron moitos os recursos que empregou a institución colexial para virar o signo xeneralizado da sociedade e, por suposto, o do goberno municipal. En novembro de 1974, por exemplo, o COAG convoca unha mesa redonda no Círculo Mercantil de Santiago —situado no Pazo de Bendaña—. Presidida por Santiago Rey Pedreira, contou coa presenza de Tarragó, quen expuxo unhas diapositivas, de representantes do COAG, do Colexio de Cataluña e Illas Baleares e do Arquivo Histórico Universitario. Un mes despois, durante a celebración da IV Reunión de Arquivos Históricos, celebrada en Sevilla, lanzouse un manifesto sobre arquitecturas ameazadas, entre as que se atopaba o Castromil. En paralelo, Carlos Almuíña viña elaborando, xunto con Rafael Baltar, José Antonio Bartolomé, Xosé Manuel Casabella e Xosé Lois Martínez Suárez, un proxecto de reforma do edificio Castromil e unha nova praza (fig. 3)21. Porén, o desenlace era xa inevitábel. En xuño celebrouse en Santiago unha exposición dedicada a González Villar, de que sairía o catálogo Rafael González Villar e a súa época. Cando en setembro se derrúe o edificio estaba en vías de publicación un número especial de Construcción, Arquitectura, Urbanismo (nº 33, 1975), a revista do Colexio Oficial de Aparelladores e Arquitectos Técnicos de Cataluña e Illas Baleares, onde se incluía unha relación de arquitecturas desaparecidas ou en vías de desaparición22. Malia este novo apoio do sensíbel ámbito catalán, o Castromil desapareceu, pero achandaría o terreo para futuras experiencias máis positivas.

«As etapas dun traballo colectivo»: Aldo Rossi e o Grupo 2C

O papel central de Santiago nas novas reivindicacións do nacente colexio víñase reflectindo nas súas primeiras actividades. En 1976 celebraríase o I Seminario Internacional de Arquitectura de Compostela, un punto de inflexión na organización profesional colectiva da arquitectura galega e na súa abertura ás máis recentes correntes teóricas internacionais. Como vimos dicindo, o nexo entre Rossi e Galiza era Barcelona ou, máis concretamente, o Grupo 2C. Este colectivo fai balance do seu traballo no número oito da súa revista 2C: construcción de la ciudad a través de tres apartados: os estudos que se estaban a desenvolver desde o grupo sobre Barcelona, a exposición «Arquitectura y racionalismo» e o propio SIAC. Os estudos urbanísticos de Barcelona foron a base do traballo colectivo do Grupo 2C, que, a partir do estudo das propostas urbanas de Cerdà e Clavé, elaborou un novo plan urbanístico inspirado no segundo, o «Plan Torres Clavé». Este plan espertou o interese de Rossi, quen convidou o grupo a participar na XV Trienal de Milán (1973) cunha mostra titulada «Barcelona: tres épocas, tres propuestas»23, unha demostración da reciprocidade existente entre Rossi e este cenáculo barcelonés24. Posteriormente, o plan sería articulado na exposición «El Plan Torres Clavé: una alternativa racional para Barcelona» (1974), antesala doutra exposición sobre Cerdà celebrada co gallo do centenario do seu pasamento (1976)25.

Figs. 4 e 5.Cartel da exposición «Aldo Rossi + 21 arquitectos españoles» (COAG, 1976). Pascuala Campos e César Portela: Vivendas para comunidade xitana en Campañó (Poio, 1971-1974). Fotografía de Anna Turbau. Extraída de Documentos de arquitectura (nº 16, 1991). 

En xusta reciprocidade, unha exposición sobre Rossi no Internationales Design Zentrum de Berlín será trasladada a Barcelona da man do Grupo 2C, propondo o arquitecto milanés engadir aos contidos orixinais unha selección de obras de arquitectos españois, moitos deles vinculados ao grupo. Celebrouse así «Arquitectura y racionalismo: Aldo Rossi + 21 arquitectos españoles» no Palau de la Virreina da cidade condal en maio de 1975. Após varias paraxes itinerarias, a exposición chega en febreiro de 1976 ao Hostal dos Reis Católicos compostelán co apoio do COAG (fig. 4). Pascuala Campos, César Portela, Carlos Trabazo, Ana Fernández, Bonet e Armesto serán os representantes galegos da ampla nómina de profesionais que compuxeron esta mostra26, unha inclusión que non era nin a primeira nin a última naqueles profesionais galegos formados en Barcelona27 ou en obras que, como as vivendas para unha comunidade xitana realizadas por Campos e Portela en Campañó (Poio, 1971) (fig. 5), foron interpretadas como unha das principais mostras estatais da recepción rossiana. O título da exposición era explicada polo grupo do seguinte xeito:

Aínda que o Grupo 2C renegaba de calquera adscrición estilística ou da prevalencia absoluta dun discurso xeral, o certo é que o nexo era a influencia de Rossi, respectando en todos os casos as características concretas de cada proxecto. Así, o estilo, máis que unha formulación apriorística, era entendido como un resultado, opóndose con esta idea a aqueles que «interpretan nuestro trabajo como una resonancia (más o menos afinada) del “actual panorama italiano”» (Grupo 2C 1977a, 22). Porén, froito das tensións barcelonesas da época, Helio Piñón redactaría unha dura crítica de 2C e da exposición para Arquitecturas Bis: «Hay que reconocer, no obstante, que tanto Construcción de la Ciudad. 2C como la exposición de los rossianos españoles, no tan solo no han conseguido la necesaria clarificación teórica, sino que han contribuido a aumentar la confusión con envidiable eficacia» (Piñón 1976, 30). Pola súa banda, Rossi, que se amosaba agradecido por ter sido escollido como «emblema» dunha serie de arquitectos novos, reivindicaba nesta exposición algunhas das ideas da súa teoría: o estudo da tipoloxía e a vinculación á forma da cidade como tradición dialéctica como modos de superar o que el denominaba funcionalismo inxenuo, ademais do estabelecemento de novas relacións coa ideoloxía e co compromiso cultural (Rossi 1977c). «Aldo Rossi + 21 arquitectos españoles» tivo sempre un lugar especial na memoria do arquitecto. Doce anos despois, como podemos ler tamén nos quaderni azzurri, Rossi atopa unha copia do cartel da exposición, facendo a seguinte reflexión:

O I Seminario Internacional de Arquitectura de Compostela (1976)

Existe nas principais achegas historiográficas deste período un acontecemento que, xunto coa fundación do COAG e a ETSAC, é marcado como un verdadeiro fito no desenvolvemento da arquitectura galega contemporánea: o I Seminario Internacional de Arquitectura de Compostela, celebrado entre 27 de setembro e 8 de outubro de 1976. A exposición dos rossianos, celebrada meses antes, servira como antesala deste seminario, para cuxa celebración o COAG contou co apoio do Consello Superior dos Colexios de Arquitectos de España e mais da Universidade de Santiago de Compostela, que acolleu o seminario na Facultade de Xeografía e Historia —daquela chamada coloquialmente «a Universidade»—. A idea dun seminario non era nova no seo do COAG29, encargándolle a Salvador Tarragó o estabelecemento das liñas que artellarían este seminario. Con todo, unha primeira cuestión que non adoita ser atendida nas historiografías xerais é que o SIAC non constituíu un encontro representativo de toda a institución colexial, posto que existiron tensións entre a Xunta de Goberno do COAG e algúns colexiados, que «propiciaron un importante abstencionismo por parte de los discrepantes, lo que, unido a la subjetividad de los organizadores en la selección de los participantes, configuró una muestra tan sólo parcial del colectivo profesional en Galicia y en el resto del Estado español» (Fraga Rivas e Malo de Molina 1976). De calquera modo, a elección de Rossi como director, de Tarragó como secretario ou a presenza de Yago Bonet ou Carlos Martí na coordinación do SIAC falan do imprescindíbel papel que tivo o Grupo 2C na súa concreción, a importante presenza deste colectivo en Galiza nestes anos e a continuidade das accións que, como o «caso Castromil»30, tiveran no mundo catalán e italiano un punto de referencia para a defensa do patrimonio e a loita contra o caos especulativo.

Así e todo, durante a preparación deste seminario, os contactos estabelecidos por algúns arquitectos galegos irán máis aló da propia arquitectura. Aparecerán neste momento dúas figuras que haberán ter unha fonda relación con Galiza, o matrimonio formado pola fotógrafa Anna Turbau e o documentalista Llorenç Soler. Tarragó chamáraos a comezos do verán de 1976 para iren xantar xunto con Portela, Bonet e Rossi nun restaurante de Barcelona, como relata o propio Soler (1994, 39–40) 31. Soler e Tarragó xa traballaran xuntos na realización do documental Cerdà, una obra malograda (1976), unha produción que se enmarca precisamente na xa citada exposición do centenario do urbanista catalán. A deriva reivindicativa que adoptou o COAG a través dalgunhas das súas figuras atopou moita afinidade en Turbau e Soler. Este último, como un dos grandes expoñentes do documentalismo contracultural do tempo da Transición, realizaría o documental do SIAC (1976), que non sería a única colaboración co ámbito da arquitectura galega32. O documental do seminario foi tamén unha descuberta dunha cidade que habería ter unha significancia persoal para Soler. Así, o director alternou na metraxe imaxes en movemento da cidade coas actividades realizadas na facultade ou con momentos de lecer ou de certa intimidade33, como a primeira escena, en que se mostran Portela, Rossi e Tarragó a preparar o seminario34.

Rossi titulou o seu quaderno azzurro número 20 «Discorso di Santiago», podendo ver unha serie de anotacións preparatorias para o seminario35. Algunhas delas —indica— son froito de conversas con Salvador Tarragó. Así, por exemplo, reflexiona sobre a posibilidade dunha futuríbel transformación de Compostela en capital autonómica e o papel que os edificios monumentais terían nesa nova condición. Seguindo o seu ideario, Rossi afirma non existir ningún impedimento para transformar o convento de «las Pelayas» —San Paio de Antealtares— nun edificio habitacional ou unha igrexa abandonada como a de San Martiño Pinario nun museo, algo que se cumpriría en certa medida anos despois36. Así mesmo, pódense atopar outras referencias compostelás como exemplificacións da súa aprendizaxe sobre a arquitectura española, fundamentalmente do barroco, e da aplicación práctica do seu concepto de «analoxía»37, que entende que se manifesta na transformación e desenvolvemento histórico dos centros históricos e a súa arquitectura: «In tal senso noi prendiamo la doppia facciata della cattedrale di Santiago, dove penetriamo di architettura in architettura, e a quella meravigliosa invenzione della civiltà barocca in tutta la Spagna che è il retablo, un’architettura autonoma in sé nella forma e nei materiali che si riflessa nella più ampia costruzione» (Rossi 1999i). Estas ideas serían reflectidas na súa intervención no seminario, en que o arquitecto reflexionou non só sobre a necesidade de atender a cidade histórica, senón a relación coa súa periferia, isto é, cos rueiros tradicionais que nacen dos seus bordos (Rossi 1977a)38. O arquitecto italiano sentía ter iniciado un camiño de compromiso coa realidade galega. No comezo do mesmo caderno hai unha pequena anotación que reza «La Via Lattea», unha referencia ao filme de Luis Buñuel (La Voie Lactée, no título orixinal en francés, 1969), que o debeu marcar na súa personalidade cinéfila. Precisamente, nunha entrevista de Luís Mariño e Carlos Martí no El País, Rossi declaraba:

O seminario decorreu a través de conferencias, grupos de traballo e visitas a exposicións e á cidade. Nas mesas de traballo abordáronse, con recursos limitados, proxectos de rehabilitación de cinco zonas da cidade: Ensanche, San Clemente, Bonaval, Belvís e San Martiño Pinario, isto é, zonas que, dunha maneira ou doutra, acabarían sendo intervidas nas décadas seguintes. O SIAC presentou un abano de propostas que representaron moi diferentes sensibilidades, con figuras que volverán con posterioridade a Compostela, como Álvaro Siza (1933) ou Josef Paul Kleihues (1933-2004)39. Non obstante, malia a pluralidade de experiencias que se deron cita no seminario, existen críticas que apelan ao excesivo protagonismo do panorama teórico italiano (Amón 1976) ou mesmo a unha dimensión «mesiánica» da figura de Rossi40.

Con todo, o funcionamento do SIAC non foi o desexado para moitos participantes. Algunhas das críticas que se poden sinalar atinxen á organización horaria, cunha sobrecarga de actividades e de traballo, a excesiva carga teórica e desconexión coa realidade41, o carácter pouco transformador, a ausencia de contacto con asociacións veciñais ou a falta de materiais de traballo e de información sobre a historia e tipoloxías arquitectónicas no caso dos participantes estranxeiros. Estas críticas42 estiveron presentes mesmo en arquitectos galegos moi activos no seminario, como Carlos Almuíña43 ou Rafael Baltar e Manuel Gallego, estes dous últimos coordinadores dun dos grupos de traballo. Fronte a isto, Portela, sen mencionar o resultado formal, realizaba unha valoración moi combativa en clave nacional e de clase, louvando as metodoloxías e a estratexia profesional que confería o SIAC para superar a colonización económica, política e cultural de Galiza, avanzar cara á autodeterminación e ao socialismo e reivindicar a cultura propia (Seminario Internacional de Arquitectura de Compostela 1977, 297; Grupo 2C 1977c, 64). Pola súa banda, a valoración «oficialista» de 2C afástase das críticas sobre as férreas metodoloxías teóricas: «en Santiago de Compostela no hemos codificado nada, ni indicado el camino a seguir; la época del CIAM y del arquitecto-brujo ha terminado con la bella ilusión de que la arquitectura resolviese los problemas estructurales» (Portela, Rossi, e Tarragó i Cid 1977, 9), xa que logo «de lo contrario estaba condenado a convertirse en una simple especulación formalista, en un trabajo de laboratorio» (Grupo 2C 1977c, 57). Por último, e malia as xa citadas discrepancias existentes no COAG, Xosé Bar Bóo (1922-1994), en condición de decano, facía unha valoración institucional positiva na clausura do seminario, apelando á escasa traxectoria temporal do colexio e a economía de medios: «Y de los resultados creo que tampoco podíamos esperar más, pues si nunca llegamos a una solución definitiva sino que siempre serán transformables mientras no tengamos una organización política suficiente, una sociedad realmente autogestionaria donde todos nos propongamos hacer las cosas y juntos tratemos de resolverlas» (Seminario Internacional de Arquitectura de Compostela 1977, 301).

Á súa volta, Rossi deixaba constancia no seu quaderno 21 a preparación do prólogo do futuro libro (fig. 6): «Questo libro documenta una esperienza singolare. Il corso di un seminario o di una scuola che ha affrontato i problemi dell’arch[itettura] in un luogo circonstanziato: la Galizia» (Rossi 1999j). A satisfacción dos organizadores na conclusión do SIAC deixaba sobre a mesa a celebración de novas edicións, algo que se produciría mais sen as mesmas sinerxías: Sevilla (1978)44, Barcelona (1980), Nápoles (1982) e Belfort (1984). Ademais, como sinala García Estévez (2014, 114–15), o paulatino achegamento de Rossi á crítica estadounidense contribuirá ao seu afastamento dos seminarios. Con todo, isto non suporá unha creba na súa relación con Galiza, que seguirá dando os seus froitos e que estará presente na súa Autobiografía científica (1981), libro que comeza a escribir nas súas viaxes a Estados Unidos45.

Entre esas visións historiográficas máis favorábeis sobre a transcendencia do SIAC, Seara Morales (1993, 392) fai fincapé na influencia de Rossi e das súas metodoloxías no modo de intervir sobre a cidade histórica, mentres que De Llano Cabado (1989, 16) sinala a importancia desta base teórica para reutilizar e ler os espazos e as arquitecturas tradicionais. Con todo, como se foi vendo ao longo deste apartado, esta recepción do SIAC entre os arquitectos galegos non tivo sempre este carácter tan optimista, como se manifesta en valoracións posteriores de dous arquitectos que xa expuxeran as súas críticas nas propias conclusións do seminario. Dun lado, Manuel Gallego (1985), cuxa arquitectura non presenta moita afinidade coas lóxicas rossianas, si recoñece o interese do SIAC como aglutinador da conciencia crítica e como ferramenta para unha aproximación ás problemáticas propias do país galego. Doutro lado, Rafael Baltar Tojo (1991, 79) só se laiaba de que, malia a mellora no coñecemento da cidade, se avanzase menos no recoñecemento doutros valores como o ambiente, as texturas ou os tratamentos cromáticos. En calquera caso, o denominador común destes arquitectos galegos é a importancia do SIAC nestes anos de xestación da nova estrutura profesional galega. Como afirma Alonso Pereira (2012, 31), o seminario e Rossi «sirvieron de catalizador de los impulsos de ese grupo generacional, cuyo conjunto desorientado había sido dado a conocer por Baldellou».

Figs. 6 e 7.Portada do libro Proyecto y ciudad histórica, cos contidos do I SIAC (COAG, 1977). Portada da edición orixinal en inglés da Autobiografía científica (The MIT Press, 1981). 

En conclusión, fose ou non relevante para cada arquitecto galego —ou tivese ou non influencia o ideario de Rossi na carreira futura dos diferentes profesionais participantes—, o certo é o que o SIAC confirma a abertura e participación da arquitectura galega no panorama crítico internacional nun momento de consolidada crise do Movemento Moderno46, unha revisión abordada desde as múltiples propostas que, para alén de Rossi, se deron cita no seminario e que consolidaron os contactos da arquitectura galega con outras experiencias. Como se verá deseguido, os anos oitenta marcarán as continuidades e as rupturas con Rossi no seo da arquitectura galega, mais, de calquera maneira, este seminario acendía a faísca do debate sobre os cascos históricos, presente en futuras actividades colectivas como as Xornadas de Arquitectura Galega47 e outros moitos seminarios, congresos e conferencias.

«Io amo santiago con timidezza e gelosia»: as referencias compostelás de Aldo Rossi

O SIAC veu confirmar o amor que profesaba o arquitecto por Compostela. Meses despois, en maio de 1977, expresaba no quaderno 21: «Io amo Santiago con timidezza e gelosia» (Rossi 1999j). O tránsito dos setenta aos oitenta é unha época de revisión persoal de Aldo Rossi, como testemuña a xa citada Autobiografía científica, que viu a luz en Estados Unidos en 1981 (fig. 7). Este texto, moito máis introspectivo pero ao tempo acredor das súas formulacións teóricas, está constituído por unha serie de anotacións que o arquitecto italiano viña tomando desde 1971, unha especie de collage cuxa lóxica interna viña da aplicación práctica e sentida da súa teoría sobre os lugares que foi visitando. Entre eles atopábase, por suposto, Santiago de Compostela, unha cidade indubidabelmente evocadora para o mestre italiano. Como diciamos anteriormente, Tarragó defendía xa en 1975 a influencia da viaxe por España de Rossi na súa arquitectura e na confección d’A arquitectura da cidade. Para o caso que nos atinxe, o catalán relacionaba —seguindo o método análogo— os edificios de vivendas no Gallatarese de Milán (1968-1973) co acueduto de Segovia (s. I) e mais a fachada do mosteiro de San Paio de Antealtares (ca. 1640):

Rossi, que xa se facía eco deste paralelismo establecido por Tarragó na súa intervención no SIAC (Rossi 1977a, 21), volveu facer referencia na Autobiografía científica, obra en que dedica unhas liñas ás emocións que lle causaba o mosteiro de Antealtares (fig. 8). Rossi refírese a unha fotografía cunha faciana detrás da reixa dun convento ou un castelo. Para el, a fotografía pon de relevo o sentido interior-exterior, establecendo unha especie de xogo foucaultiano de perspectiva: ao espectador élle difícil interpretar se ve a fotografía cos ollos da persoa que mira ou desde o outro lado. Así pois, relata como a visita ás celas do mosteiro de Antealtares xerou nel unha sensación semellante á inspirada por dita fotografía:

En verdade, moitas das ideas incluídas na Autobiografía proveñen das anotacións que, cunha maior intencionalidade ou premeditación, viña redactando nos seus quaderni. Se no quaderno 20 falaba da posibilidade contemporánea de reconverter os usos do mosteiro de San Paio, no quaderno 31 hai unha referencia indirecta a este complexo. Nunha viaxe a Sevilla en decembro de 1986, Rossi visita o convento de clausura de Santa Paula con Fernando Villanueva —presente no SIAC—, quen estaba a levar os labores de rehabilitación. Após reflexionar sobre os valores que se estaban a recuperar no edificio, Rossi lembra as sensacións que San Paio lle transmitira como mosteiro feminino de clausura:

Con todo, Antealtares non é a única referencia compostelá na Autobiografía. Así, Rossi volve retrotraerse a Compostela a través doutra lembranza analóxica. En 1979, co gallo da Bienal de Venecia, Aldo Rossi proxectara o Teatro del Mondo, construído perante o edificio da Alfándega. A visión do seu remate —unha bóla dourada cunha imaxe da Fortuna en cobre verdoso— vénlle á mente ao facer unha valoración estética das pátinas dos edificios, as herbas e os liques que, por suposto, se manifestan tamén na pedra e, máis sinaladamente, no granito galego. Así, refírese a Santa Clara (1719) (fig. 9)49 como unha das súas fachadas preferidas da cidade:

Figs. 8 e 9.Bartolomé Fernández Lechuga: Fachada do mosteiro de San Paio de Antealtares á Praza da Quintana (ca. 1640). Simón Rodríguez: Fachada da portería do convento de Santa Clara (1719). Fotografías do autor.

No entanto, estas sensibilidades poden ser advertidas nos textos de Rossi desde comezos dos anos setenta. En outubro de 1971 referíase á estética das pátinas na cornixa atlántica no quaderno 9: «Nelle chiese bretoni sull’Oceano la vegetazione muschiosa sulla pietra grigia è uguale a quella di Santiago – grigio / verde / ruggine – i colori delle conchiglie. Anche il bizzarro gotico/rinascimento/barocco» (Rossi 1999c). Estas cuestións relativas ao influxo das condicións naturais volven ser debulladas en outubro de 1973 nunha reflexión sobre a relación ambiental da arquitectura co espazo:

Para alén destas referencias compostelás e galegas de Rossi, que se moven entre a súa condición de teórico da arquitectura e o sentimento individual, o arquitecto italiano non esgotará a súa presenza en Galiza durante os anos oitenta.

Figs. 10, 11 e 12.Cartel da conferencia de Rossi na ETSAC (26 de maio de 1982). Extraído de I.doc: documentos da escola técnica superior de arquitectura da Coruña (Universidade da Coruña, 2008). César Portela: Casa Estévez Barcala en Salcedo (Pontevedra, 1980). Extraído de Documentos de arquitectura (nº 16, 1991). Pascuala Campos: Lavadoiro en Combarro (Poio, 1984). Fotografía do autor.

Continuidade no teoría e ruptura na práctica

Ao longo do curso 1981-1982, a ETSAC organizará un ciclo de conferencias con Félix Candela (16 e 17 de novembro), Álvaro Siza, Fernando Távora e Alcino Soutinho (21 de maio) e Aldo Rossi (26 de maio) (Casabella López 2009, 19). Desa experiencia (fig. 10), o xornal La Voz de Galicia compartiu un día co mestre italiano, César Portela e Daniel Pino no mosteiro de Armenteira, o pazo de Fefiñáns e un paseo marítimo polas bateas da ría de Arousa. Ao igual que durante a III Reunión dos Arquivos Históricos de 1973, Rossi reeditou o seu contacto coas Rías Baixas, a súa arquitectura e realidade territorial. En efecto, ao longo desa visita, o mestre italiano atopou máis semellanzas entre a súa idea da cidade análoga ou da tipoloxía na realidade galega: a incorporación de elementos vernáculos como a galería, a superación da dicotomía rural-urbano no territorio, a monumentalidade do hórreo ou a aposta pola pedra (González Carrera 1982), posicións reflectidas na obra de arquitectos como Portela ou Campos como as xa citadas vivendas en Campañó, as casas que Portela (1980) (fig. 11)50 realiza nos anos oitenta ou o lavadoiro que Campos inclúe nas súas intervencións urbanas en Combarro (1984) (fig. 12)51. Todas estas obras teñen sido analizadas non só desde posicións rossianas, senón tamén desde un prisma de expresión rexional52.

A presenza italiana e catalá seguía moi presente na arquitectura galega. Por exemplo, dous anos antes desta visita de Rossi, a ETSAC organizara outro ciclo titulado «Vangarda e profesión» (1980). Neste encontro estaba previsto que asistise Gregotti53, figura antes polemizada dialecticamente contra Rossi por Arquitecturas Bis, se ben só participaron finalmente Joseph Rykwert e Oriol Bohigas, precisamente unha das figuras máis salientábeis desta revista catalá. Así e todo, Gregotti estará presente na revista do COAG, Obradoiro, a través dun texto sobre a arquitectura do territorio (Gregotti 1983). Pola súa banda, malia todas as dificultades e limitacións do SIAC, en 1985 «reeditaríase» este encontro, novamente en Santiago: o Seminario Internacional de Arquitectura Galega (SIAG), tomando como base o nome do seminario de 1976. Aínda que contou con algunhas ausencias con respecto ao grupo de participantes do SIAC, o SIAG si contaba con maior información e material gráfico, o que produciu «valiosas respuestas teóricas y sobre todo debates enriquecedores que, en todo momento, conducían al análisis de propuestas sobre los bordes del casco histórico y otras áreas de influencia de la ciudad antigua» (Baltar Tojo 1991, 80)54. Antes do SIAG, Aldo Rossi recoñecía en prensa que a situación tiña mudado «porque los años de experiencia y de lucha de los arquitectos gallegos desde aquel primer SIAC me parece muy importante y que ha de tenerse en cuenta a la hora de actuar». Ademais, se en 1976 discutía con Tarragó sobre como influiría a capitalidade autonómica na arquitectura santiaguesa, Rossi avisaba de que, aínda que esta nova administración autonómica con sede en Compostela era unha novidade positiva, «puede suponer el peligro de esclerotizar la vida de la ciudad». Esa mudanza, que podería chegar «por el consumo de monumentos», é algo que relaciona con Venecia: «Sería muy grave —previene— alterar la relación única que esta ciudad mantiene con el campo y la belleza del paisaje, entre la historia y la geografía». Sexa como for, recoñecía que a posibilidade de desenvolver proxectos na zona histórica era real (Pino 1985a, 24).

Outras personaxes que tamén repetiron como comunicantes ou participantes foron Yago Bonet Correa, Antonio Bonet Correa, Juan Ruesga Navarro, Carlos Martí e Salvador Tarragó, unha presenza que, polo tanto, testemuña as continuidades do Grupo 2C en Galiza55. Ao igual que no SIAC, onde os grupos de traballo se dividiron en cinco sectores adxacentes á améndoa, durante os cinco días que durou o SIAG presentáronse cinco proxectos dirixidos polo profesorado da ETSAC: centro para posgraduados nas edificacións da antiga fábrica de curtidos do Sarela —preto de onde Víctor López Cotelo habilitaría unha serie de vivendas máis adiante—, reestruturación da zona de Belvís, túnel baixo as avenidas Xoán Carlos I e Senra, alternativa peonil ao Camiño de Santiago entre Monte do Gozo e Porta do Camiño e intervención nas hortas de San Francisco56.

Aínda que moitas das súas propostas en ocasións difiren moito das formuladas no SIAC e no SIAG, moitas das inquedanzas destes seminarios foron reflectidas no Plan Especial de Protección e Rehabilitación da Cidade Histórica (1988-1998). Este plan, inserido na revisión do Plan Xeral de Ordenación Municipal (1988-1989), tivo a súa razón de ser na necesidade de canalizar a nova condición de Santiago como capital, coa figura do arquitecto Xerardo Estévez como alcalde da cidade e que recibiu a atención de publicacións estatais e internacionais57. Dirixido pola Oficina de Planeamiento, con Juan Luis Dalda Escudero e Ánxel Viña á cabeza58, contou coa colaboración de Josef Paul Kleihues na redacción do Plan Especial, cuxa grande contribución á contemporaneidade era o Proxecto Urbano, un conxunto de propostas de diferentes arquitectos que, desde a súa posición individual, dialogaban con diferentes segmentos da zona histórica. Kleihues, que participara no SIAC en 1976, era neste intre un dos teóricos do urbanismo máis vangardistas, coordinando o Internationale Bauausstellung (IBA) de Berlín (1984-1987). A experiencia berlinesa consistía nun plan de construción de nova arquitectura en diferentes soares do Berlín Occidental, participando dela algúns dos arquitectos máis importantes desta década, como Siza, Rossi, Gregotti ou o tesinés Mario Botta, moi próximo tamén a certas sensibilidades italianas. O proxecto de Kleihues respondía ao seu concepto de «reconstrución crítica», un intento por renovar a cidade cautelosamente cunha aposta de modernidade e, ao mesmo tempo, respectuosa coa súa memoria. Ao igual que Rossi, Kleihues parte dunha posición de enfrontamento dialéctico coas preexistencias, só que máis aberto á experimentación formal: así, Santiago é unha cidade «con la fuerza necesaria para cambiar y modernizarse a partir del orden propio, establecido en el pasado, permaneciendo a la vez idéntica a sí misma» (Kleihues 1995, 146). Porén, Kleihues non volverá convidar Rossi en Santiago. En verdade, o alemán opúñase ao reducionismo da teoría rossiana, na súa fe nunha «arquitectura estilísticamente definible» e a composición, unha superación do pensamento estruturalista cara a posicións postestruturalistas que puxesen o acento sobre a pluralidade e a diferenza no enfrontamento coa historia da cidade:

Figs. 13 e 14.Giorgio Grassi: Escola pública «Raíña Fabiola» (Santiago de Compostela, 1992-1993). Fotografía do autor. Vittorio Magnago Lampugnani: Vivendas no Campo das Hortas (Santiago de Compostela, 1992). Extraído de A&V Monografías (nº 41, 1993). 

Aldo Rossi tentaba reconciliarse con certos aspectos da arquitectura moderna, mais á vista de Kleihues, a súa nova versión desa modernidade estaba afastada do compoñente crítico necesario para comprender a crise da modernidade e afastarse da petrificación da cidade histórica, unha posición verdadeiramente frankfurtiana60. De calquera xeito, as experiencias italianas seguirán presentes a través de Giorgio Grassi coa Escola infantil «Raíña Fabiola» (1992-1993) (fig. 13) e Lampugnani coas vivendas nas Hortas (1992) (fig. 14), ambas as dúas preto da estética neorracionalista que define a Tendenza italiana. Neste campo de experimentación, Albert Viaplana e Helio Piñón, que nos setenta representaran a á máis crítica con Rossi na Escola de Barcelona, co seu proxecto de reestruturación da avenida Xoán XXIII (1991-1994) distancian esta zona das propostas máis afíns ao pensamento rossiano e tamén da proposta emanada do SIAG. Por último, quen si repetiu en Santiago foi Álvaro Siza, quen proxectou o Centro Galego de Arte Contemporánea (1988-1994) e, xunto con Isabel Aguirre, o parque de Bonaval (1990-1994), dúas obras que exemplifican á perfección a reconstrución crítica de Kleihues.