O sector agrario en latitudes mediterráneas é un dos máis castigados polo cambio climático, caracterizado principalmente pola incidencia de secas prolongadas que poñen en risco a produtividade das colleitas. O presente traballo persegue como principal obxectivo analizar as percepcións acerca do cambio climático dos agricultores de regadío situados na conca mediterránea. Mediante análise estatística por conglomerados xerárquicos, obtivéronse tres tipoloxías de agricultores entre os que se evidenciaron diferenzas en canto a tres modalidades de factores: (1) conciencia de situacións climatolóxicas adversas extraordinarias que nos últimos anos provocaron danos nos seus cultivos, (2) características sociodemográficas do agricultor e (3) atributos da súa explotación. Os resultados deberían ser considerados, con obxecto de mellorar a comprensión das percepcións do agricultor, á hora de formular políticas gobernamentais e ante posibles adaptacións relacionadas co cambio climático e a agricultura.
A actual modelización climática revela que as rexións xeográficas situadas en latitudes mediterráneas —entre as que se sitúa o sur de España— veranse afectadas por un incremento na frecuencia de aparición de fenómenos atmosféricos de rango extraordinario, derivados especialmente de extremos pluviométricos —tales como inundacións, golpes de calor e, principalmente, secas— ; .
Así mesmo, a conca mediterránea é considerada un “punto quente” a nivel global en termos de variabilidade interanual e estacional das precipitacións . De feito, a evidencia científica mostra un cambio nas precipitacións acontecidas na rexión mediterránea nos meses de inverno durante o período 1902-2010, derivando cara a condicións máis áridas . Consecuentemente, o sector agrícola en xeral é un dos principais prexudicados ante os cambios expostos, dado que estes orixinan unha falta de dispoñibilidade de auga para rega e efectos adversos no rendemento dos cultivos. Por iso, o cambio climático terá implicacións na demanda de instrumentos de xestión do risco agrícola, así como nas estratexias de adaptación ; e .
Neste contexto, os agricultores son as primeiras testemuñas inmediatas do cambio climático e dos riscos asociados, posto que habitualmente están expostos a el . Por tanto, é relevante prestarlle unha atención especial a este colectivo.
Mediante este traballo preténdese reducir a brecha de coñecemento existente en relación coa investigación que analiza a percepción do cambio climático por parte do agricultor en rexións de clima mediterráneo e en países desenvolvidos. Baixo esta premisa, expóñense fundamentalmente dous obxectivos. En primeiro lugar, procúrase examinar a percepción que ten o agricultor de regadío sobre o cambio climático nunha rexión típica de clima mediterráneo (a conca hidrográfica do Guadalquivir) e a súa comparación con outros estudos previos efectuados noutras partes do mundo, especialmente naquelas caracterizadas por un clima mediterráneo. En segundo lugar, preténdese establecer varios perfís diferentes para o colectivo de agricultores de regadío atendendo ás tres modalidades de factores que poden influír sobre a percepción do cambio climático sinaladas anteriormente: (1) a súa conciencia sobre situacións climatolóxicas adversas acontecidas (experiencia pasada), (2) as súas características sociodemográficas e (3) os atributos da explotación que posúen. As hipóteses de partida serían as seguintes:
O establecemento de diferentes tipoloxías neste colectivo en función do nivel de percepción do cambio climático fai presupoñer a priori que cada unha delas podería chegar a utilizar diferentes instrumentos para a xestión dos riscos agrarios. A obtención de distintas tipoloxías entre os agricultores en función da súa percepción ou conciencia do cambio climático é algo inusual na literatura existente. Así mesmo, os escasos traballos previos desenvolvidos enmárcanse en contextos moi diferentes á agricultura de regadío de rexións mediterráneas — en Nova Zelandia, no Brasil ou en Arabia Saudita—.
Sen dúbida, a análise será de gran valor para os encargados de formular políticas gobernamentais a nivel nacional e internacional, co obxecto de comprender mellor as percepcións dos agricultores como fase previa ao desenvolvemento de políticas e medidas de adaptación relacionadas co cambio climático e a agricultura.
O Panel Intergobernamental sobre Cambio Climático define vulnerabilidade ao cambio climático como o grao en que un sistema é susceptible de non poder afrontar os efectos adversos do cambio climático. Ante a vulnerabilidade do sector agrícola aos devanditos cambios, algúns agricultores subliñaron a importancia de adaptar a agricultura ás alteracións do clima. Con todo, a análise da percepción do cambio climático é un requisito imprescindible e previo á adaptación. De feito, é congruente esperar que aquel agricultor que recoñeza que o clima está a cambiar estea máis predisposto a adoptar determinadas prácticas para mitigar os posibles efectos adversos asociados . Por conseguinte, estamos ante un proceso composto por dúas fases: a primeira é a de como o agricultor percibe e comprende como está a cambiar realmente o clima, e a segunda sería a posta en práctica de medidas de adaptación ante os impactos derivados dese cambio. Este traballo céntrase na primeira das fases enunciadas anteriormente.
A percepción é a parte final dun proceso psicolóxico, que comeza coa recompilación de información e termina coa interpretación subxectiva da información recompilada . Tal percepción varía duns individuos a outros segundo a súa condición económica, social, política e xeográfica, a pesar de estar expostos a experiencias e informacións similares .
Aínda que os estudos sobre os factores que determinan a percepción do cambio climático se intensificaron na última década, predominan aqueles que recollen a opinión pública e son poucos, en comparación, os que se centran no sector agrícola. Á súa vez, os deste sector concéntranse especialmente no continente africano —tales como os de en Nixeria ou Partey et al. (2017) en Ghana— e no asiático —por exemplo, os de na China ou en Bangladesh—, escaseando, en comparanza coas anteriores, as investigacións neste campo en Europa, América, Australia e Nova Zelandia (Karki et al., 2019; . Ponse de manifesto a desigual distribución xeográfica das análises sobre as percepcións do cambio climático e a necesidade de seguir profundando na situación das comunidades agrícolas dos países máis desenvolvidos.
Así mesmo, os resultados dos estudos sobre concienciación do agricultor ao cambio climático levados a cabo na última década son dispares, de modo que a proporción de agricultores que cren que está a ocorrer o cambio oscila entre o 50 e o 97 %. En efecto, hai estudos nos que os agricultores coinciden case unanimemente en que o cambio climático é unha realidade —por exemplo, na India e en Finlandia—, mentres que, segundo en Bangladesh e en Italia, aproximadamente tres de cada catro enquisados perciben que o clima estea a cambiar. A porcentaxe descende a un 68 % en EE UU na investigación de . No extremo inferior sitúanse aquelas achegas nas que tan só a metade son “crentes” no cambio climático ; ; ; .
Este traballo focalízase na agricultura mediterránea de regadío. Para esta variedade climática unicamente se detectaron tres estudos anteriores referidos ás percepcións do agricultor con respecto ao clima: en California (EE UU), en Chile e, dentro da propia conca mediterránea, o de na illa italiana de Sardeña.
A percepción que posúe o agricultor con respecto ao cambio climático pode verse afectada por diversos tipos de factores. Estudos previos agrupan estes factores en diferentes bloques. Por unha banda, en traballos como o de levado a cabo na India, distínguese entre factores sociodemográficos do agricultor e factores relacionados coa contorna ambiental (propensión á seca e propensión a ciclóns). Por outra banda, estudos como o realizado por en Chile consideran outras dúas agrupacións: variables relacionadas co agricultor e variables vinculadas á explotación,. Tendo en conta as dúas clasificacións mencionadas, neste traballo van analizarse como determinantes na percepción do agricultor sobre o cambio climático tres aspectos: as experiencias climatolóxicas adversas pasadas, as características sociodemográficas do propio agricultor e os atributos ligados á súa explotación, polo que este apartado se dividirá en tres bloques que analizan as achegas literarias efectuadas para cada un deles.
A comprensión dos agricultores sobre o cambio climático é avaliada predominantemente con respecto ás súas experiencias pasadas e percepcións de cambios específicos en parámetros climáticos, sendo un incremento da temperatura e unha diminución das precipitacións os cambios observados máis frecuentemente (Karki et al., 2019).
Tamén se detectan na literatura outras manifestacións climáticas máis concretas percibidas polo agricultor, a saber: cambios estacionais caracterizados por temperaturas extremas con días especialmente calorosos e invernos máis cálidos , incremento de inundacións ; Partey et al., 2017), diminución das capas de neve ; , incremento de fortes ventos ; ; Partey et al., 2017; , descenso da auga superficial e subterránea ; e multiplicación dos períodos de seca ; ; Partey et al., 2017; .
Tales experiencias dan lugar a alteracións na duración dos períodos de cultivo, ao seu rendemento, á fenoloxía do tempo da semente e colleita, á ocorrencia de malezas e pragas, así como a alteracións da fertilidade do solo . Por conseguinte, aqueles agricultores cuxa experiencia pasada, en canto a eventos meteorolóxicos se refire, fose máis intensa, espérase que perciban en maior medida o cambio climático.
A partir da revisión de estudos previos, é posible elaborar unha longa lista de factores sociodemográficos do agricultor que determinan a súa percepción con respecto ao cambio climático. Entre eles, a educación emerxe como un factor determinante da percepción en numerosos estudos ; e Partey et al., 2017), sendo habitual detectar unha influencia positiva desta na percepción do cambio climático.
Outro factor frecuente é a idade, aínda que cunha relación dispar. Os agricultores maiores parecerían a priori ter máis probabilidade de percibir o cambio do clima pola súa dilatada experiencia lidando cos estímulos climáticos, e así o testemuñan as investigacións de , de , de Partey et al. (2017) e de . Con todo, outros estudos evidenciaron unha relación inversa entre a idade e a percepción do cambio climático ; .
A variable relativa aos anos de experiencia na explotación agrícola mantén, habitualmente, unha relación directa coa conciencia do cambio climático . En canto ao xénero, Partey et al. (2017), e achan unha percepción do cambio climático moi similar entrambos os sexos. Non obstante, outros estudos evidencian que a muller está máis concienciada co cambio climático e tende máis a percibilo como un serio problema ; . Así mesmo, a percepción increméntase conforme aumenta o tamaño do fogar .
Respecto aos atributos propios da explotación, o tamaño é unha variable que adoita aparecer a miúdo na literatura. Esta variable mantén unha relación positiva coa percepción do agricultor respecto ao cambio climático ; , xa que aqueles agricultores que están á fronte de explotacións maiores adoitan prestarlle unha maior atención ao clima, debido a que un cambio pode afectar a produción dos seus cultivos de maneira máis significativa que os das leiras pequenas . Pola súa banda, obtiveron unha relación directa entre os ingresos totais dos cultivos da tempada anterior e a percepción do cambio climático. Así mesmo, os mesmos autores argumentaron que os produtores propietarios da terra tenden a ter unha percepción máis clara do cambio climático que os agricultores arrendatarios. Finalmente, remarcaron o papel do sistema agrícola e a súa sensibilidade —secaño ou non— á hora de determinar a percepción do agricultor.
Para a realización do estudo empírico que permite o cumprimento dos obxectivos expostos, seleccionouse a agricultura de regadío nunha típica rexión mediterránea, a provincia de Córdoba, situada na conca hidrográfica do Guadalquivir. Concretamente este territorio abarca unha extensión de 111.451 hectáreas divididas en 21 zonas regables, cun total de 2.083 agricultores (explotacións). Os cultivos máis abundantes son, nesta orde, a oliveira (41 % da superficie de rega), a laranxeira (16 %), o trigo (9 %), o algodón (8 %) e os hortícolas (7 %), entre os que destacan a pataca, o allo e a cebola.
O clima que caracteriza este sistema agrario é o mediterráneo, con veráns secos e calorosos, invernos cada vez máis suaves e, como se comentou con anterioridade, frecuentes episodios de seca hidrolóxica debido á diminución das precipitacións e a un continuo incremento da temperatura. Todo iso provoca unha grande incerteza na subministración de auga para a rega, ao orixinar un aumento das necesidades hídricas dos cultivos, unha menor dispoñibilidade de auga embalsada e os consecuentes fallos de subministración cada vez máis habituais .
O cambio climático pode facer perigar seriamente a continuidade da agricultura de regadío na área seleccionada, por iso determinados agricultores optaron por implementar, nos últimos anos, novas tecnoloxías de rega máis eficientes e outras medidas de adaptación ao cambio climático.
O instrumento utilizado para a obtención dos datos nos que se fundamenta o estudo empírico deste traballo foi o cuestionario. Antes da enquisa levouse a cabo un pre-test, que consistiu en 20 entrevistas para avaliar a comprensión das preguntas por parte dos enquisados. Concretamente, ao enquisado interrogóuselle, en primeiro lugar, sobre o seu grao de acordo —nunha escala Likert graduada do 1 (moi en desacordo) ao 5 (moi de acordo)— con dúas afirmacións: a primeira, “o cambio climático está a ocorrer a nivel global” (CCglo); e a segunda, “o cambio climático está a ocorrer a nivel local” (CCloc). A continuación, preguntóuselle sobre a existencia de oito posibles situacións, ou manifestacións, do clima percibidas e ocorridas na súa explotación durante os últimos 10/15 anos e que producisen danos nos cultivos:
Ademais de indicar a presenza ou ausencia dos citados escenarios, preguntóuselle ao agricultor pola importancia relativa de cada un deles, así como por cuestións de carácter sociodemográfico e outras relacionadas coa súa explotación.
Os agricultores de regadío situados na área xeográfica previamente descrita constitúen a poboación obxectivo deste estudo. Estes agricultores son os titulares da explotación e, por tanto, os seus xestores. Para a obtención da mostra realizouse unha mostraxe bifásica. Nunha primeira fase, unha vez establecido o tamaño mostral en 200 entrevistas, realizouse unha mostraxe por cotas segundo o tamaño de cada un das 21 zonas regables que conforman a agricultura de regantes do territorio obxecto de estudo. Na segunda fase, os entrevistados foron seleccionados ao azar dentro de cada zona regable, para o que se contou coa colaboración das comunidades de regantes, as cooperativas agrícolas e outras organizacións de agricultores. Todos os agricultores seleccionados aceptaron participar na enquisa, o que reduciu significativamente o risco de nesgo na selección. Como resultado, obtivéronse un total de 204 cuestionarios completados e validados.
Para confirmar a representatividade da mostra obtida, efectuouse a comparación das distribucións da mostra e da poboación en relación con tres variables (obtidas do Censo agrario 2009): tamaño da explotación, distribución de cultivos e idade do agricultor. Aceptouse para os tres indicadores a hipótese nula de igualdade de distribucións ao aplicar os correspondentes test Chi-cadrado.
O traballo de campo foi levado a cabo entre os meses de outubro a decembro de 2019. Seleccionouse especificamente este período para asegurar unha alta taxa de respostas, xa que durante este tempo o colectivo enquisado ten unha menor carga de traballo en comparación co resto do ano.
Nas Táboas 1 e 2 recóllense os principais estatísticos descritivos (métricos e categóricos) recollidos no traballo de campo en relación coas características do agricultor e cos atributos da súa explotación.
Fonte: elaboración propia.
Fonte: elaboración propia.
O perfil sociodemográfico do agricultor enquisado ten unha idade media de 54,8 anos, de xénero masculino (98,5 %), cunha experiencia como agricultor de 30 anos, máis ou menos, e residente nun hábitat predominantemente rural (57,8 %). Case unha terceira parte da mostra recoñece ter unicamente un nivel de estudos primarios, mentres que a formación agraria fundamentalmente foi aprendida mediante cursos de extensión agraria (38,2 %) ou ben dos seus pais (ou doutros agricultores) (37,8 %). A maior parte dos enquisados posúe un traballo adicional ao de agricultor (56,4 %), un feito que explicaría que a proporción das súas rendas totais procedentes da agricultura se sitúe no 62,4 %.
En canto aos atributos da explotación, pode afirmarse que a súa dimensión media se sitúa en 58,2 hectáreas, representando a extensión de regadío un 97,1 % sobre o total da explotación aproximadamente. A orixe da auga da rega é superficial nun 75,3 % dos casos e o sistema de rega predominante é o de pinga a pinga (83,2 %). Así mesmo, o cultivo máis abundante é o oliveiral (50,2 %).
En primeiro lugar, para cubrir o primeiro dos obxectivos expostos (examinar a percepción que ten o agricultor de regadío sobre o cambio climático na área seleccionada) efectuouse unha análise descritiva para observar a distribución de respostas nos ítems “cambio climático global (CCglo)” e “cambio climático local (CCloc)”, así como nos oito escenarios climatolóxicos daniños para os cultivos. Doutra banda, avaliouse a importancia de cada un dos escenarios manexados (nos posibles danos nos cultivos e na frecuencia de cada escenario) a xuízo do agricultor.
A continuación, para lograr o segundo dos obxectivos (obtención de diferentes perfís de percepción do cambio climático en función de experiencias pasadas adversas, características sociodemográficas e atributos da explotación) efectuouse unha análise clúster. Esta técnica estatística clasifica os enquisados en varios grupos ou conglomerados distintos, de maneira que se maximice a similitude nas respostas da enquisa entre os membros dun mesmo conglomerado pero, ao tempo, que se maximicen as diferenzas nas respostas entre os membros de diferentes conglomerados. Utilizouse o método de análise de clúster de k-medias debido á súa intuición, á facilidade de interpretación dos resultados e ao feito de que se xa se empregara anteriormente na segmentación de audiencias relacionadas co clima ; . Nesta ferramenta, utilízase a distancia euclidiana para desenvolver os algoritmos, que logo crean segmentos de audiencia utilizando a seguinte fórmula :
Na anterior ecuación, (
Seguidamente, con obxecto de detectar as diferenzas entre os distintos clústeres industriais achados, para as variables cualitativas utilizouse unha proba de Chi-cadrado a fin de contrastar a hipótese de homoxeneidade na distribución das categorías de cada variable entre clústeres, mentres que para as variables cuantitativas se aplicou a análise da varianza (ANOVA un factor). No caso de detectar diferenzas entre os segmentos, aplicáronse múltiples comparacións post hoc, o que permitiu identificar onde radicaban as diferenzas significativas entre os clústeres .
En primeiro lugar, analizáronse as respostas recompiladas con respecto á frase “o cambio climático está a ocorrer a nivel global”. Os resultados obsérvanse no anel externo da Figura 1 e poñen de manifesto que se agregamos as categorías de “acordo” e “moi de acordo” (niveis 4 e 5 da escala utilizada), obtemos que máis das tres cuartas partes dos agricultores enquisados (76,5 %) son conscientes do cambio climático a nivel global. Doutra banda, os niveis inferiores (“en desacordo” e “moi en desacordo”) apenas supoñen un 10 % das respostas recollidas.
A proporción de agricultores que manifestan a súa conformidade co cambio climático a nivel global é moi similar á que obtiveron en Italia —que cifran nun 83 % a proporción de “crentes” no cambio climático— e sitúase moi por riba das cifras manifestadas noutras rexións de clima mediterráneo —54,4 % para en California e 50,4 % para en Chile—.
Con posterioridade, analizouse o nivel de acordo que os enquisados mostran coa frase “o cambio climático está a ocorrer a nivel local”. No anel interno da Figura 1 pode apreciarse que, neste caso, existe unha maior disparidade nas respostas. Así pois, se agregamos os niveis 4 e 5 (“de acordo” e “moi de acordo”), a cifra supera timidamente a metade dos enquisados (54,9 %). Doutra banda, móstranse desconformes coa afirmación (niveis 1 e 2) un 28,4 % dos entrevistados, é dicir, esta porcentaxe case triplica a obtida anteriormente para a percepción a nivel global. Os resultados obtidos son idénticos aos alcanzados por nunha rexión mediterránea italiana (55 % de conformidade), e estarían en liña con outros estudos anteriores ; que evidencian que está moito máis estendida a percepción global do cambio climático, asociando posiblemente o cambio climático local non só a outros lugares senón tamén a outros momentos futuros na liña do tempo.
Interrogóuselles aos enquisados acerca da súa percepción sobre oito escenarios que puidesen ocorrer na súa explotación durante os últimos 10/15 anos e que provocasen danos nos cultivos. A resposta a esta cuestión é de carácter dicotómico (afirmativa/ negativa). Os resultados obtidos quedan recollidos na Táboa 3.
Fonte: elaboración propia.
As dúas principais manifestacións climatolóxicas detectadas polos agricultores son a maior incidencia de episodios de golpes de calor e a diminución de horas de frío durante o outono/inverno. Ambas foron percibidas por case un 80 % dos enquisados. A cifra de percepción de ondas de calor é moi similar ás atopadas por en Sudáfrica (85 %) e por Jha et al. na India (87 %). A continuación, máis das dúas terceiras partes dos agricultores (68,1 %) recoñecen unha maior incidencia de choivas torrenciais e inundacións.
Seguidamente, algo máis da metade dos enquisados perciben un incremento da escaseza de auga para a rega como consecuencia da diminución da auga regulada (56,9 %) e un incremento das necesidades hídricas dos cultivos pola diminución das choivas (52,5 %). Nesta liña, os enquisados por en Chile detectan, nun 50,8 % dos casos, unha menor dispoñibilidade de auga para a rega. Boillat e Berkes (2013) manifestan no seu estudo en Bolivia a percepción dunha diminución da auga dispoñible, así como unha maior dependencia dos sistemas de rega.
Case o 40 % dos enquisados recoñece un incremento do risco de pragas e enfermidades, así como unha deterioración da calidade da auga (salinidade) e da textura do solo. O incremento das pragas e das enfermidades é unha ocorrencia bastante repetida na literatura, e así o detectaron o 61 % dos agricultores enquisados por en Nixeria e tamén é referido no estudo de . Finalmente, tan só menos da cuarta parte das respostas (23,5 %) son afirmativas en relación coa percepción de maior incidencia de xeadas e pedrazo.
Finalmente, os agricultores da mostra sinalan como escenario máis importante a escaseza de auga para a rega (23,5 %), seguido do incremento das necesidades hídricas dos cultivos pola diminución das choivas (16,7 %) (Táboa 3). É destacable que, sendo os máis importantes, só foron detectados nos últimos 10/15 anos por pouco máis da metade dos enquisados.
Efectuouse unha análise de conglomerados ou clústeres agrupando os individuos da mostra en función das súas percepcións acerca de se o cambio climático está a ocorrer a nivel global ou a nivel local. Os resultados móstranse na Táboa 4. O conglomerado 1 é o máis numeroso e está integrado por 132 individuos. Seleccionouse a denominación “os convencidos”, xa que agrupa os individuos que están moi de acordo coa aseveración de que o cambio climático se está a producir a nivel global (puntuación 5) e, á súa vez, están conformes con que o cambio climático está a ocorrer a nivel local (puntuación 4). O conglomerado 2 é o máis reducido (só 33 individuos), aínda que cun tamaño moi próximo ao do terceiro conglomerado. Atribúeselle a etiquetaxe “os parcialmente convencidos”, xa que está composto por agricultores conformes coa afirmación de que o cambio climático está a ocorrer a nivel global (puntuación 4), pero en desacordo con que estea a ter lugar a nivel local (puntuación 2). Por último, o conglomerado 3 está conformado por 39 individuos que están en desacordo tanto co cambio climático global como co cambio climático local (ambas as puntuacións de 2), de aí a denominación “os negacionistas”. Este resultado permite aceptar a hipótese (H1) exposta sobre a posibilidade de segmentar a mostra en tipoloxías de agricultores con respecto á súa percepción do cambio climático global e local.
| Clúster 1 Os convencidos | Clúster 2 Os parcialmente convencidos | Clúster 3 Os negacionistas | |
| CC global | 5 | 4 | 2 |
| CC local | 4 | 2 | 2 |
| Número de individuos | 132 | 33 | 39 |
Fonte: elaboración propia.
A continuación, procédese a analizar se existen diferenzas entre os tres clústeres en tres facetas: a) en relación coa súa percepción acerca de situacións climatolóxicas adversas pasadas e as súas consecuencias (experiencia pasada); b) en relación co perfil sociodemográfico do enquisado; e c) sobre as características da explotación.
Para coñecer se se perciben por igual ou non as oito situacións climatolóxicas adversas e as súas consecuencias entre os tres conglomerados obtidos, aplicouse a proba Chi-cadrado. Dos oito escenarios analizados, unicamente en dous deles —“maior incidencia de xeadas e pedrazo” e “incremento do risco de pragas e enfermidades”— pode aceptarse a hipótese nula (igualdade nas proporcións) e rexeitar a hipótese alternativa. Para o resto de variables acéptase a hipótese alternativa, é dicir, existe diferenza entre as proporcións en función do conglomerado. As diferenzas observadas en seis escenarios poden observarse na Figura 2.
Pode observarse claramente que é no conglomerado 1 (“os convencidos”) no que se perciben as seis ocorrencias climatolóxicas en moita maior medida, e cun diferencial especialmente destacable, con respecto aos outros dous conglomerados, para os escenarios “maior incidencia de episodios e golpes de calor” e “incremento das necesidades hídricas dos cultivos pola diminución das choivas”. Así mesmo, as porcentaxes afirmativas para os seis escenarios no clúster 2 (“os parcialmente convencidos”) e no clúster 3 (“os negacionistas”) preséntanse moito máis próximas, aínda que maiores para o clúster 2 que para o clúster 3, fóra da variable “maior incidencia de episodios de golpes de calor”.
Estes resultados permiten aceptar a hipótese (H2.1) relativa a que os agricultores dos diferentes conglomerados presentan unha conciencia distinta acerca das manifestacións pasadas de efectos climatolóxicos adversos. Os resultados son coincidentes con outras investigacións anteriores ; , que puxeron de relevo que experiencias pasadas climáticas adversas tenden a incrementar a conciencia de que o cambio climático está a ocorrer.
Para as variables cualitativas recollidas no traballo de campo aplicouse a proba Chi-cadrado a fin de detectar diferenzas entre conglomerados. Se o nivel de significación se fixa nun 10 %, resultarían diferentes as proporcións correspondentes a dúas variables cualitativas: formación agraria e hábitat. Os resultados recóllense na Táboa 5.
| Variables categóricas do agricultor | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Variable | Clúster 1 Os convencidos | Clúster 2 Os parcialmente convencidos | Clúster 3 Os negacionistas | Media | Chi-cuadrado (p-valor) | ||
| Formación agraria | 5,81 (0,055)* | ||||||
| Padres e/u outros agricultores | 31,8% | 51,5% | 46,2% | 37,7% | |||
| Outros (cursos extensión, FP agraria, universitarios esp.) | 68,2% | 48,5% | 53,8% | 62,3% | |||
| Hábitat | 5,187 (0,075)* | ||||||
| Urbano o semiurbano | 36,4% | 51,5% | 53,8% | 42,2% | |||
| Rural | 63,6% | 48,5% | 46,2% | 57,8% | |||
| Variables métricas do agricultor | |||||||
| Clúster 1 | Clúster 2 | Clúster 3 | Media | F (p-valor) | Levene | Tukey | |
| Idade (anos) | 52,46 | 58,33 | 59,62 | 54,78 | 7,045 (0,001)*** | 0,23 | 1<2,3 |
Fonte: elaboración propia.
Nota: *** p < 0,01; ** p < 0,05; * p < 0,1.
No caso da formación agraria distínguense dous niveis: aprendido de pais ou doutros agricultores vs. outros (cursos de extensión agraria, ou similar, formación profesional agraria e estudos universitarios específicos). A formación agraria proveniente de “outros” é claramente predominante no clúster 1 (68,2 %), sendo arredor do 50 % para os outros dous clústeres. Na literatura constátase repetidamente unha relación positiva entre o nivel educativo, en termos xerais, e a percepción do cambio climático. Con todo, no noso caso o nivel formativo xenérico non resultou ser significativo, pero si a formación específica no plano agrario. Tal e como cabería esperar, aqueles agricultores que recibiron unha maior formación agraria proveniente de institucións educativas en diferentes niveis parecen ter unha maior conciencia do cambio climático que aqueles que tan só recibiron formación por parte dos seus antepasados ou doutros agricultores.
En canto ao hábitat onde reside o enquisado coa súa familia, distínguense dous estratos: urbano ou semiurbano vs. rural. O hábitat rural supera amplamente a maioría no clúster 1 (63,6 %), mentres que nos clústeres restantes a maioría é alcanzada timidamente polo estrato urbano ou semiurbano. O resultado evidencia que o residente en zonas rurais parece mostrar unha maior preocupación polo cambio climático que o que reside noutros hábitats.
Para analizar posibles diferenzas entre os distintos conglomerados respecto ás variables cuantitativas de carácter sociodemográfico aplicouse a proba ANOVA un factor, podendo afirmarse que só para a variable idade existen diferenzas significativas. Ao aplicar a proba de Levene para detectar a igualdade de varianzas obtívose un valor de 0,23, o que obriga a aceptar a hipótese de igualdade de varianzas poboacionais. Polo tanto, como análise post-hoc seleccionouse a proba de Tukey, e obtívose como resultado que a idade do clúster 1 é inferior á dos clústeres 2 e 3 (a un nivel de significación do 5 %), detectándose unha relación inversa entre a idade e a percepción do cambio climático. Esta mesma relación foi evidenciada anteriormente por e . Esta maior conciencia do cambio climático por parte dos máis novos podería atribuírse a que, ao tratarse dun fenómeno relativamente recente, é percibido con maior intensidade polos agricultores de menor idade, é dicir, por quen posúen unha maior formación e preocupación polos temas ambientais e que, ademais, teñen un maior acceso a información actualizada en medios de comunicación como Internet.
Os resultados mostrados neste punto permiten concluír que é posible aceptar a hipótese (H2.2) relativa ás diferenzas nas características sociodemográficas dos segmentos achados, aínda que, como foi o caso doutros estudos centrados na agricultura en países desenvolvidos e , as características do agricultor resultan ser deficientes preditoras da súa percepción do cambio climático, xa que tan só a idade resultou ser significativa para un nivel inferior ao 5 %.
Nesta ocasión analizáronse as diferenzas significativas entre as variables relacionadas coa explotación. De novo calculouse o estatístico Chi-cadrado para as variables cualitativas, obtendo como resultado diferenzas para a variable “pertenza a comunidade de regantes” a unha significación inferior ao 5 %, e para a variable “posibilidade de obter auga dalgún pozo en caso de seca” a un nivel de significación do 10 % (véxase a Táboa 6).
| Variables categóricas de la explotación | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Variable | Clúster 1 Los convencidos | Clúster 2 Los parcialmente convencidos | Clúster 3 Los negacionistas | Media | Chi-cuadrado (p-valor) | |||
| Comunidad de regantes | 7,159 (0,028)** | |||||||
| Sí | 64,4% | 84,8% | 79,5% | 70,6% | ||||
| No | 35,6% | 15,2% | 20,5% | 29,4% | ||||
| Presencia de pozo | 4,963 (0,084)* | |||||||
| Sí | 48,5% | 27,3% | 41,0% | 43,6% | ||||
| No | 51,5% | 72,7% | 59,0% | 56,4% | ||||
| Variables métricas de la explotación | ||||||||
| Clúster 1 | Clúster 2 | Clúster 3 | Media | F (p-valor) | Levene | G-H | ||
| Total Ha | 45,66 | 130,92 | 39,27 | 58,23 | 5,859 (0,003)*** | 0,000 | NS | |
| Agua superficial (%) | 68,36 | 88,18 | 88,05 | 75,33 | 5,582 (0,004)*** | 0,000 | 1<2,3 | |
| Riego superficie (%) | 0,6212 | 3,4848 | 7,1795 | 2,3382 | 3,844 (0,0023)*** | 0,000 | NS | |
| Olivar (%) | 56,69 | 39,58 | 37,31 | 50,22 | 3,990 (0,020)** | 0,031 | 1>3 | |
Fonte: elaboración propia.
Nota: *** p < 0,01; ** p < 0,05; * p < 0,1.
Os individuos do clúster 2 “os parcialmente convencidos” son os que lideran a pertenza a unha comunidade de regantes (84,8 %), seguidos moi de preto polos do terceiro clúster “os negacionistas” (79,5 %) e, por último, nunha proporción bastante máis afastada (64,4 %) situaríanse os do primeiro clúster “os convencidos”. Dado que os agricultores do clúster 2 “os parcialmente convencidos” se caracterizan por crer no cambio climático a nivel global pero non a nivel local, podería concluírse que a pertenza a unha comunidade de regantes está a influír no feito de que os agricultores non perciban coa mesma intensidade a influencia do cambio climático no ámbito local que no global. Isto pode ser debido ao esforzo realizado polas comunidades de regantes para contribuír a minimizar os impactos adversos do cambio climático nas propias explotacións agrarias, dado o papel que exercen na garantía da subministración de auga para o regadío.
En canto á posibilidade de acceder á auga dun pozo, a porcentaxe maior corresponde aos individuos do primeiro clúster (“os convencidos”) (case a metade dispón de acceso a pozo). En efecto, o pozo pode afectar á hora de que que os seus titulares vexan máis patente os efectos do cambio climático en canto á dispoñibilidade de auga (simplemente por observación do nivel da auga do mesmo).
Ás variables cuantitativas da explotación aplicóuselles a proba ANOVA dun factor. Acháronse diferenzas en canto a dimensión da explotación, porcentaxe de auga superficial, porcentaxe de sistema de rega en superficie e porcentaxe de cultivo de oliveiral (Táboa 7). Como as varianzas son distintas (test Levene menor de 0,05), aplicouse o procedemento de Games-Howell. Esta proba presentou información adicional para as proporcións de auga superficial, permitindo concluír que a porcentaxe de auga superficial utilizada polo primeiro clúster “os convencidos” (68,36 %) é moi inferior á do segundo “os parcialmente convencidos” e á do terceiro “os negacionistas” (88,18 % e 88,05 % respectivamente) a un nivel de significación do 5 %. Este achado é coherente co resultado mostrado anteriormente para as variables cualitativas, no sentido de que quen pertencen a unha comunidade de regantes empregan auga superficial (de encoros, pantanos…), mentres que quen non pertencen ás devanditas comunidades adoitan utilizar predominantemente auga dos seus propios pozos (subterránea). O test de Games-Howell tamén detectou diferenzas nas porcentaxes de oliveiral, sendo a porcentaxe deste cultivo no clúster 1 (“os convencidos) (56,69 %) significativamente superior á do clúster 3 (“os negacionistas”) (37,31 %). Este resultado podería atribuírse a que os convencidos do cambio climático tenden á selección de sistemas ou cultivos máis resilientes, como o oliveiral.
Os resultados anteriores permiten aceptar a hipótese (H2.3) acerca da existencia de diferenzas entre os tres conglomerados de agricultores con respecto ás características propias da explotación.
A continuación, descríbense detalladamente os perfís que caracterizan cada un dos tres clústeres identificados:
Este estudo contribúe a diminuír a brecha de coñecemento relativa á percepción do cambio climático por parte do agricultor de regadío, situado nun país desenvolvido e caracterizado por un clima mediterráneo. Concretamente, explóranse as percepcións que ten o agricultor regante da provincia de Córdoba con respecto ao cambio climático a nivel global e a nivel local, comparando os resultados obtidos cos doutras investigacións previas similares. Por outra banda, obtéñense diferentes perfís para o colectivo analizado utilizando técnicas estatísticas de análise multivariante.
En primeiro lugar, os resultados poñen de manifesto unha ampla conciencia do agricultor acerca da ocorrencia do cambio climático a nivel global. Con todo, o colectivo móstrase moito máis reticente a recoñecer os seus efectos a nivel local.
En segundo lugar, obtivéronse tres tipoloxías de agricultores consonte o seu nivel de percepción do cambio climático (tanto baixo unha perspectiva global como local), podendo concluírse que a percepción se constrúe especialmente a partir de experiencias climatolóxicas pasadas adversas, de forma que canto maior sexa a conciencia destas últimas, maior será a percepción que ten o agricultor de que o cambio climático está a ter lugar. De feito, son os convencidos no cambio climático os que manifestan unha maior conciencia de situacións climatolóxicas que contribúen á escaseza de auga para o regadío, tales como a “maior incidencia de episodios e golpes de calor” e o “incremento das necesidades hídricas dos cultivos pola diminución das choivas”. Así mesmo, tamén se detectaron como determinantes da percepción do cambio climático factores ligados ás características do agricultor (entre os que destaca a idade) e outros trazos interesantes relacionados coa explotación (como os sistemas de rega ou a porcentaxe de cultivo de oliveiral).
Este tipo de análise é útil para a selección das mellores canles de información e para o desenvolvemento de estratexias de comunicación que provean aos agricultores menos concienciados dun coñecemento máis profundo acerca do cambio climático e dos seus impactos asociados. En concreto, as oficinas comarcais agrarias, que actualmente contan xa coa súa versión física e virtual, poden desempeñar un papel importante neste sentido.
Así mesmo, a mellora da percepción do agricultor é un paso necesario que precede á adopción de mecanismos de adaptación efectivos que permitan minimizar os efectos derivados do cambio. Por tanto, no eido gobernamental deben recompilarse coidadosamente e considerarse este tipo de informacións, dado que constitúen un apoio importante para o deseño/execución de políticas adecuadas de divulgación e adaptación. É probable que un impulso intenso a este tipo de políticas sexa o interese actual dos gobernos co propósito último de cumprir cos Obxectivos de Desenvolvemento Sostible (ODS) adoptados polas Nacións Unidas na denominada Axenda 2030, entre os que destaca o ODS 13 mediante o que se insta a adoptar medidas urxentes para combater o cambio climático e os seus efectos.
Por último, como limitacións ao presente estudo cabe apuntar que queda circunscrito ás particularidades da área xeográfica seleccionada e a un momento específico do tempo. Por conseguinte, para incrementar a xeneralidade dos achados, sería conveniente replicar o estudo noutras rexións con obxecto de efectuar comparacións entre os resultados, baseándonos na hipótese de que se alcanzarían conclusións similares en áreas con condicións climáticas e agrícolas parecidas. Tamén sería relevante a realización de estudos lonxitudinais para verificar se os agricultores modifican as súas percepcións ao longo do tempo, especialmente cando se ven afectados por condicións climáticas adversas de grande intensidade.
Conceptualización, J.M.N.-T. e F.J.R.-C.; Metodoloxía, J.M.N.-T. e F.J.R.-C.; Software J.M.N.-T. e F.J.R.-C.; Adquisición de datos, J.M.N.-T. e F.J.R.-C.; Análise e interpretación, J.M.N.-T. e F.J.R.-C.; Redacción-Preparación do borrador J.M.N.-T. e F.J.R.-C.; Redacción-Revisión & Edición, J.M.N.-T. e F.J.R.-C. Todos los autores leron e están de acordo coa versión publicada do manuscrito.
Agradecemos o financiamento parcial desta investigación á Consellería de Economía, Coñecemento, Empresas e Universidade da Junta de Andalucía e ao Fondo Europeo de Desenvolvemento Rexional (FEDER) a través do proxecto de investigación FINAGUA (UCO1264548). Estas institucións de financiamento non participaron na realización da investigación nin na preparación do documento.
1
Alotaibi, B. A., Kassem, H. S., Nayak, R. K., & Muddassir, M. (2020). Farmers’ beliefs and concerns about climate change: an assessment from southern Saudi Arabia. Agriculture, 10(7), 253. https://doi.org/10.3390/agriculture10070253.
2
Antón, J., Cattaneo, A., Kimura, S., & Lankoski, J. (2013). Agricultural risk management policies under climate uncertainty. Global Environmental Change, 23(6), 1726-1736. https://doi.org/10.1016/j.gloenvcha.2013.08.007.
3
Arbuckle J.G. Jr, Morton L.W., & Hobbs, J. (2015). Understanding farmer perspectives on climate change adaptation and mitigation: the roles of trust in sources of climate information, climate change beliefs, and perceived risk. Environment and Behavior, 47(2), 205–234.https://doi.org/10.1177/0013916513503832.
4
Asrat, P., & Simane, B. (2018). Farmers’ perception of climate change and adaptation strategies in the Dabus watershed, North-West Ethiopia. Ecological processes, 7(1), 1-13. https://doi.org/10.1186/s13717-018-0118-8.
5
Assan, E., Suvedi, M., Olabisi, L. S., & Bansah, K. J. (2020). Climate change perceptions and challenges to adaptation among smallholder farmers in semi-arid Ghana: A gender analysis. Journal of Arid Environments, 182, 104247.https://doi.org/10.1016/j.jaridenv.2020.104247.
6
Barnes, A. P., & Toma, L. (2012). A typology of dairy farmer perceptions towards climate change. Climatic Change, 112, 507-522. https://doi.org/10.1007/s10584-011-0226-2.
7
Baudoin, M. A., Sanchez, A. C., & Fandohan, B. (2014). Small scale farmers’ vulnerability to climatic changes in southern Benin: the importance of farmers’ perceptions of existing institutions. Mitigation and Adaptation Strategies for Global Change, 19, 1195-1207. https://doi.org/10.1007/s11027-013-9468-9.
8
Biswas, S., Chatterjee, S., & Roy, D.C. (2020). Understanding of farmers' perception of climate change and adaptation strategies: A case study in Jhargram district of West Bengal, India. Journal of Applied and Natural Science, 12(2), 207-212. https://doi.org/10.31018/jans.vi.2241
9
Boillat, S., & Berkes, F. (2013). Perception and interpretation of climate change among Quechua farmers of Bolivia: indigenous knowledge as a resource for adaptive capacity. Ecology and society, 18(4), 21. https://doi.org/10.5751/ES-05894-180421.
10
Domínguez Arcos, F, Labandeira Villot, X., & Loureiro García, M. (2011). Políticas contra el cambio climático y preferencias sociales en Galicia y España. Revista Galega de economia, 20(1), 1-20. http://hdl.handle.net/10347/19536
11
EEA (European Environment Agency) (2019). Climate Change Adaptation in the Agriculture Sector in Europe. European Environment Agency. Copenhagen, Dinamarca, pp 108. https://doi.org/10.2800/537176.
12
Ferdushi, K. F., Ismail, M. T., & Kamil, A. A. (2019). Perceptions, knowledge and adaptation about climate change: A Study on farmers of Haor areas after a flash flood in Bangladesh. Climate, 7(7), 85. https://doi.org/10.3390/cli7070085.
13
14
Foguesatto, C. R., Rossi Borges, J. A., & Dessimon Machado, J. A. (2019). Farmers’ typologies regarding environmental values and climate change: Evidence from southern Brazil. Journal of Cleaner Production, 232, 400-407. https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2019.05.275.
15
Garrote, L., Iglesias, A., Granados, A., Mediero, L., & Martin-Carrasco, F. (2015). Quantitative assessment of climate change vulnerability of irrigation demands in Mediterranean Europe. Water Resources Management, 29, 325-338. https://doi.org/10.1007/s11269-014-0736-6.
16
Giorgi, F. (2006). Climate change hot‐spots. Geophysical Research Letters, 33(8), 1-4. https://doi.org/10.1029/2006GL025734.
17
Gómez‐Limón, J. A., Arriaza, M., & Villanueva, A. J. (2013). Typifying irrigated areas to support policy design and implementation: The case of the Guadalquivir river basin. Irrigation and Drainage, 62(3), 322-329. https://doi.org/10.1002/ird.1747.
18
Habtemariam, L. T., Gandorfer, M., Kassa, G. A., & Heissenhuber, A. (2016). Factors influencing smallholder farmers’ climate change perceptions: a study from farmers in Ethiopia. Environmental Management, 58, 343-358. https://doi.org/10.1007/s00267-016-0708-0.
19
Haden, V. R., Niles, M. T., Lubell, M., Perlman, J., & Jackson, L. E. (2012). Global and local concerns: what attitudes and beliefs motivate farmers to mitigate and adapt to climate change? PloS One, 7(12), e52882. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0052882.
20
21
Hasan, M. K., & Kumar, L. (2020). Meteorological data and farmers’ perception of coastal climate in Bangladesh. Science of The Total Environment, 704, 135384. https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2019.135384.
22
Hoerling, M., Eischeid, J., Perlwitz, J., Quan, X., Zhang, T., & Pegion, P. (2012). On the increased frequency of Mediterranean drought. Journal of Climate, 25(6), 2146-2161.https://doi.org/10.1175/JCLI-D-11-00296.1.
23
Hou, L., Huang, J., & Wang, J. (2015). Farmers’ perceptions of climate change in China: the influence of social networks farm assets. Climate Research, 63(3), 191-201. https//doi.org/10.3354/cr01295.
24
Iglesias, A., Mougou, R., Moneo, M., & Quiroga, S. (2011). Towards adaptation of agriculture to climate change in the Mediterranean. Regional Environmental Change, 11, 159-166. https://doi.org/10.1007/s10113-010-0187-4.
25
26
Jha, C. K., & Gupta, V. (2021). Farmer’s perception and factors determining the adaptation decisions to cope with climate change: A evidence from rural India. Environmental and Sustainability Indicators, 10, 100112. https://doi.org/10.1016/j.indic.2021.100112.
27
Karki, S., Burton, P., & Mackey, B. (2020). The experiences and perceptions of farmers about the impacts of climate change and variability on crop production: a review. Climate and Development, 12(1), 80-95. https://doi.org/10.1080/17565529.2019.1603096.
28
Liu, Z., Smith, W. J., & Safi, A. S. (2014). Rancher and farmer perceptions of climate change in Nevada, USA. Climatic Change, 122, 313-327. https://link.springer.com/article/10.1007/s10584-013-0979-x.
29
Menapace, L., Colson, G., & Raffaelli, R. (2015). Climate change beliefs and perceptions of agricultural risks: An application of the exchangeability method. Global Environmental Change, 35, 70-81. https://doi.org/10.1016/j.gloenvcha.2015.07.005.
30
Moghariya, D. P., & Smardon, R. C. (2014). Rural perspectives of climate change: A study from Saurastra and Kutch of Western India. Public Understanding of Science, 23(6), 660-677. https://doi.org/10.1177/0963662512465698.
31
Mustapha, S. B., Sanda, A. H., & Shehu, H. (2012). Farmers' perception of climate change in Central Agricultural Zone of Borno State Nigeria. Journal of Environment and Earth Science, 2(11), 21-27.http://www.iiste.org/.../3728
32
Nguyen, T. P. L., Seddaiu, G., Virdis, S. G. P., Tidore, C., Pasqui, M., & Roggero, P. P. (2016). Perceiving to learn or learning to perceive? Understanding farmers' perceptions and adaptation to climate uncertainties. Agricultural Systems, 143, 205-216.https://doi.org/10.1016/j.agsy.2016.01.001.
33
Niles, M. T., Lubell, M., & Haden, V. R. (2013). Perceptions and responses to climate policy risks among California farmers. Global Environmental Change, 23(6), 1752-1760.https://doi.org/10.1016/j.gloenvcha.2013.08.005.
34
Niles, M. T., & Mueller, N. D. (2016). Farmer perceptions of climate change: Associations with observed temperature and precipitation trends, irrigation, and climate beliefs. Global Environmental Change, 39, 133-142. https:/doi.org/10.1016/j.gloenvcha.2016.05.002.
35
Partey, S. T., Dakorah, A. D., Zougmoré, R. B., Ouédraogo, M., Nyasimi, M., Nikoi, G. K., & Huyer, S. (2020). Gender and climate risk management: evidence of climate information use in Ghana. Climatic Change, 158, 61-75.https://doi.org/10.1007/s10584-018-2239-6.
36
Popoola, O. O., Monde, N., & Yusuf, S. F. G. (2018). Perceptions of climate change impacts and adaptation measures used by crop smallholder farmers in Amathole district municipality, Eastern Cape province, South Africa. Geo Journal, 83, 1205-1221.https://doi.org/10.1007/s10708-017-9829-0.
37
Poudyal, N. C., Joshi, O., Hodges, D. G., Bhandari, H., & Bhattarai, P. (2021). Climate change, risk perception, and protection motivation among high-altitude residents of the Mt. Everest region in Nepal. Ambio, 50, 505-518.https://doi.org/10.1007/s13280-020-01369-x.
38
Rejesus, R. M., Mutuc-Hensley, M., Mitchell, P. D., Coble, K. H., & Knight, T. O. (2013). US agricultural producer perceptions of climate change. Journal of Agricultural and Applied Economics, 45(4), 701-718.https://doi.org/10.1017/S1074070800005216.
39
Roco, L., Engler, A., Bravo-Ureta, B. E., & Jara-Rojas, R. (2015). Farmers’ perception of climate change in mediterranean Chile. Regional Environmental Change, 15, 867-879. https://doi.org/10.1007/s10113-014-0669-x.
40
Simelton, E., Quinn, C. H., Batisani, N., Dougill, A. J., Dyer, J. C., Fraser, E. D., ... & Stringer, L. C. (2013). Is rainfall really changing? Farmers’ perceptions, meteorological data, and policy implications. Climate and Development, 5(2), 123-138.https://doi.org/10.1080/17565529.2012.751893.
41
Sorvali, J., Kaseva, J., & Peltonen-Sainio, P. (2021). Farmer views on climate change—a longitudinal study of threats, opportunities and action. Climatic Change, 164, 1-19. https://doi.org/10.1007/s10584-021-03020-4.
42
Soubry, B., Sherren, K., & Thornton, T. F. (2020). Are we taking farmers seriously? A review of the literature on farmer perceptions and climate change, 2007–2018. Journal of Rural Studies, 74, 210-222.https://doi.org/10.1016/j.jrurstud.2019.09.005.
43
44
Varela-Ortega, C., Blanco-Gutiérrez, I., Esteve, P., Bharwani, S., Fronzek, S., & Downing, T. E. (2016). How can irrigated agriculture adapt to climate change? Insights from the Guadiana Basin in Spain. Regional Environmental Change, 16, 59-70.https://doi.org/10.1007/s10113-014-0720-y.
45
Woods, B. A., Nielsen, H. Ø., Pedersen, A. B., & Kristofersson, D. (2017). Farmers’ perceptions of climate change and their likely responses in Danish agriculture. Land Use Policy, 65, 109-120. https://doi.org/10.1016/j.landusepol.2017.04.007
