A Cooperación Transfronteiriza (CT) alcanza actualmente un protagonismo como non alcanzara noutro momento histórico. Baixo esta perspectiva, a necesidade de identificar factores críticos para lograr o éxito territorial é fundamental mediante estratexias de CT que conduzan a unha mellora da calidade de vida das poboacións residentes. O obxectivo principal deste traballo é analizar as eurocidades luso-españolas. Este estudo salienta a necesidade de articular un proxecto conxunto entre actores de ambos os lados da fronteira, pero no que a participación da poboación local tamén sexa considerado un factor fundamental, entre tantos outros que se deben ter en conta, para que o proxecto alcance o éxito. Ademais, este traballo presenta unha novidade para a literatura temática ao sacar á luz como estes proxectos de CT de eurocidades evolucionaron e como poderían ser a nova tendencia e o catalizador do desenvolvemento territorial sustentable nas súas rexións.
Palabras chave
Áreas de fronteira, Cooperación transfronteiriza, Estudos rexionais, Plan estratéxico, Rexións perifériccas
Castanho and Cabezas Fernández: O fenómeno da Cooperación Transfronteiriza na Península Ibérica: unha mirada retrospectiva
ás eurocidades luso-españolas
1. INTRODUCIÓN
A Cooperación Transfronteiriza (CT) alcanza actualmente un protagonismo como non atinxira
noutro momento histórico, non só debido ao seu potencial de integración territorial
senón polo seu papel en procesos supranacionais, por exemplo na creación de infraestruturas
ou en proxectos de plan común en territorio europeo (). A problemática gana maior preponderancia ao considerar que un terzo da poboación
europea habita en áreas fronteirizas, as cales son as máis afectadas polas políticas
da Unión Europea (UE), así como tamén polas carencias que aínda presentan estas políticas
(; ).
Ademais, a sustentabilidade converteuse nun novo paradigma, aínda que non hai consenso
sobre a súa definición (; ). Actualmente, o concepto de sustentabilidade é considerado como unha máxima no
que concirne ao plan urbano, situando no epicentro a deterioración económica que
moitos países desenvolvidos chegaron a sentir, e que empeora case a diario ().
Por tanto, a investigación explora a percepción do público e de expertos na área do
plan urbano, co obxecto de identificar como as políticas e as metodoloxías utilizadas
no procedemento de CT poden influír na vida da poboación, así como a súa aplicación
para un correcto desenvolvemento sustentable nos proxectos de CT situados na fronteira
luso-española, e particularmente nalgunhas das eurocidades ibéricas.
Contextualmente, o obxectivo principal deste traballo é realizar un exame retrospectivo
sobre as eurocidades luso-españolas, como creceron e como é a súa relevancia para
o desenvolvemento común e sustentable das rexións fronteirizas nas que están inseridas;
neste caso, a zona fronteiriza hispano-portuguesa.
Neste sentido, o estudo comeza coa presente sección introdutoria, seguido dunha breve
revisión da literatura sobre o proceso de CT á luz da perspectiva integradora da UE,
un enfoque metodolóxico sobre os métodos utilizados na parte experimental do traballo,
os resultados e a súa consecuente discusión e conclusións, así como una sección de
peche centrada nas limitacións do estudo e nas futuras liñas de investigación.
De feito, este traballo presenta unha novidade para a literatura temática ao sacar
á luz como evolucionaron estes proxectos de CT (eurocidades) de segunda xeración,
e que poderían supoñer a nova tendencia e o catalizador do desenvolvemento territorial
sustentable nas rexións fronteirizas.
2. A COOPERACIÓN TRANSFRONTEIRIZA: UNHA BREVE VISIÓN XERAL
Nas últimas décadas, o tema das áreas de fronteira gañou unha gran presenza na escena
internacional con respecto ao seu potencial integrador e ás súas funcións supranacionais,
como a que exemplifica a unificación de Europa (; ; L; ).
Existen experiencias de CT, non só en Europa senón en todo o mundo, desenvolvendo
unha rede global de relacións entre cidadáns e tratando de crear as win-win situations (; ). Neste sentido, temos o Espazo Schengen, onde as relacións comerciais entre territorios
flúen dunha maneira estable. En 1985, cinco Estados europeos (Alemaña, Bélxica, Francia,
Luxemburgo e Países Baixos) decidiron suprimir os controis nas súas fronteiras interiores;
así se orixinou o Espazo Schengen (; ). As políticas de cohesión da UE levadas a cabo por Bruxelas foron cruciais para
o bo funcionamento do proceso. Os programas de desenvolvemento rexionais e de cooperación
territorial aplicáronse nos países veciños da UE mediante a Ferramenta da Asociación
e do Bo Veciño, cofinanciados polo Fondo Europeo de Desenvolvemento ().
Actualmente, as fronteiras son só liñas nos mapas. Pero, deberían selo? Hoxe en día
este tema é posto en dúbida, espertando vellos fantasmas da Guerra Fría e da Segunda
Guerra Mundial (; ). Como exemplo, a recente situación Ucraína-Rusia, a problemática entre Grecia e
Alemaña, ou o incremento do terrorismo no continente europeo. Estas situacións conduciron
a un debate cada vez máis exasperado sobre a libre circulación en Europa, así como
o rexurdimento dun sentido de nacionalismo extremista entre os pobos europeos: crise
económica, Brexit. Estes problemas lévannos á procura de estratexias para un novo
enfoque a través das cales sexa posible lograr unha maior cohesión territorial. É
aquí onde a identificación dos factores críticos para o éxito territorial é fundamental no escenario actual.
Programas de desenvolvemento e de cooperación territorial foron creados entre os países
veciños da UE pola ferramenta de Neighbor Association e financiados polo Fondo Europeo
de Desenvolvemento. Segundo , máis dun terzo da poboación europea vive en zonas fronteirizas, resultando os máis
afectados polas políticas comunitarias, así como coñecedores das carencias que aínda
teñen estas políticas.
Noutro sentido, a transformación das cidades en todo o mundo xerou unha preocupación
cada vez maior pola necesidade de reformular a forma en que se desenvolven e cooperan
entre si (; ; ; ; ; ). As políticas de ocupación do solo foron consideradas como unha ferramenta importante
para a contención urbana, fomentando o desenvolvemento e a revitalización (; ; ; ; ).
Con respecto á CT, e no que se refire á planificación territorial entre España e Portugal,
hai proxectos e estudos nese mesmo sentido, como: COORDSIG, PLANEXAL, GEOALEX, OTALEX,
OTALEX II, OTALEX C. Tamén no ámbito europeo destaca cada vez máis a CT, como é o
caso da cooperación entre as cidades de Bratislava (Eslovaquia) e Viena (Austria),
onde a primeira, grazas á dita cooperación, é unha das cidades de centro Europa cunha
maior e máis rápida taxa de crecemento ().
O breve marco inherente á CT lévanos a cumprir con algo similar ao que Emil Gött dixera
a finais do século XIX: que a fronteira non debe ser algo limitador, senón algo que
signifique o crecemento e a prosperidade entre as xentes.
2.1. MARCO EUROPEO E PENINSULAR
Segundo o Estudo para a estruturación dun modelo de desenvolvemento policéntrico
e equilibrado para o territorio europeo, realizado pola “Cellule de Prospective des Périphéries Maritimes” , defínense os sistemas urbanos periféricos en función da estruturación do policentrismo
europeo, e son xerarquizados segundo o comportamento dos seguintes indicadores: (i)
Competitividade dos sistemas urbanos; (ii) Núcleo de decisión económica; (iii) Capital
humano; (iv) Conectividade e dinámica (avaliados segundo o produto interior bruto
(PIB) per cápita).
O Polo Ibérico de Madrid aparece como Tipo I, Lisboa como Tipo II e O Porto como
Tipo IV, igual que a área metropolitana de Sevilla. No caso de Lisboa, a súa cualificación
defínese polo feito de ser considerado un sistema moi competitivo, que poderá ter
un papel, a nivel económico, moi importante se se centra nas conexións exteriores
da Unión Europea, debido á súa situación xeográfica privilexiada. Segundo o Centro
de Sistemas Urbanos e Rexionais (), Madrid mantén un papel fundamental na articulación cos núcleos urbanos nacionais
máis fráxiles. As áreas que presentan maior dinamismo económico, como son a área
urbana da comunidade de Madrid e a Costa Ibérica, xunto ao fortalecemento da cooperación
entre as cidades fronteirizas de ambos os países, representarían a última oportunidade
para manter o desenvolvemento socioeconómico (). Novas ferramentas poñen en cuestión ese estudo, aínda que non debe ser descartado,
pois serve como base para investigacións na mesma liña.
2.2. AS EUROCIDADES
As eurocidades nacen como acordos entre municipios próximos. De feito, son aquelas
cidades historicamente unidas, pero pertencentes a diferentes Estados da Unión Europea.
Moitos autores afirman que a súa orixe se atopa nunha coalición informal establecida
durante a conferencia de Rotterdam (1986), entre os gobernos de seis cidades líderes
da UE –Barcelona, Birmingham, Frankfurt, Lión, Milán e Rotterdam–.
O principio aséntase en compartir recursos e sinerxías para unha promoción conxunta.
Con todo, no longo prazo, buscan converterse nunha soa cidade cun só goberno. Segundo
: “A visión primordial destas cidades é mellorar colectivamente a súa presenza en Europa
corrixindo os desequilibrios na política da UE e aumentando a cooperación diaria entre
cidades para compartir experiencias, ideas e mellores prácticas”. De feito, a “necesidade” de compartir esforzos a través dun proxecto de eurociudade
faise máis evidente en cidades modernas. Segundo : “A Cidade Moderna require unha base económica activa que a faga competitiva e atractiva
para o investidor, e que proporcione emprego aos seus cidadáns. Necesita unha infraestrutura
sólida que estea ben mantida e funcione coa mínima intervención e coa mínima interrupción.
Require políticas sociais, de saúde, educación e seguridade que proporcionen o marco
para que a poboación viva a súa vida cotiá nun ambiente pacífico e racialmente integrado”.
Neste sentido, os líderes da cidade (principais actores) danse conta de que, se fomentan
o cumprimento dos desafíos sociais, económicos e ambientais que teñen en común, necesitan
apartarse dalgúns métodos e enfoques do pasado, e desenvolver unha mentalidade para
pensar e actuar en común (internacionalmente) (). Por tanto, as cidades víronse atraídas cara a relacións de colaboración máis sólidas
a través das cales poder ser máis eficientes, principalmente no desenvolvemento de
políticas para enfrontar problemas comúns, promover empresas conxuntas, fomentar programas
de investigación ou compartir técnicas e habilidades de información e boas prácticas,
amplificando os impactos positivos do proxecto de CT e mitigando os negativos (; ). De feito, os proxectos de eurocidades foron as redes máis influentes establecidas
nas últimas décadas na UE. Ademais, segundo Griffiths (): “As Eurocidades parecen destinadas a converterse nunha das principais influencias na
evolución dunha Política Urbana Europea”.
Na fronteira luso-española observamos a CT entre centros urbanos con proximidade xeográfica,
denominados eixes urbanos transfronteirizos, por exemplo: Chaves – Verín, Tui – Valença,
Elvas – Badaxoz, Vila Real de Santo António – Ayamonte, entre outros de menor importancia
().
3. BREVE MARCO METODOLÓXICO
O traballo baséase en métodos e ferramentas exploratorias, como é o caso do Método
de Investigación de Estudo de Caso, proposto por , que permite extraer as percepcións dos expertos sobre os proxectos de cidades de
CT analizados. A poboación de estudo consiste nos residentes das cidades, que expresaron
os seus puntos de vista sobre o proxecto de CT en curso das súas cidades. Destes 20
casos de estudo, salientáronse os referentes aos procesos de CT na fronteira luso-española,
particularmente algunhas das eurocidades ibéricas (Figura 1).
Figura 1Eurocidades ibéricas analizadas: (A) Elvas-Badaxoz; (B) Tui-Valença; e (C) Chaves-Verín.
3.1. OS FACTORES CRÍTICOS PARA O ÉXITO TERRITORIAL
Asentándose na literatura temática, para este traballo consideráronse 14 factores
críticos identificados por . Seguindo esa metodoloxía, a continuación explícanse os 14 factores críticos con
máis detalle, así como a forma de utilizalos en estratexias para os proxectos e para
a xestión da CT.
Conectividade – Desprazamentos entre cidades: O factor da conectividade – desprazamentos entre cidades refírese á rede de transportes
existentes entre elas, ou á importancia que esta poderá ter no éxito dos territorios.
O factor tamén ten en consideración a facilidade, ou non, de mobilidade dos cidadáns
entre os núcleos urbanos.
Fortalecemento da estratexia territorial: En casos específicos, por exemplo a existencia dunha localización xeográfica privilexiada,
o fortalecemento da estratexia territorial é fundamental para que o procedemento de
CT logre o éxito pretendido. Aínda no caso de que este factor non sexa tido en consideración,
malia existiren vantaxes a priori, tales como a situación xeográfica ou a proximidade
a fluxos comerciais, non se alcanzará un nivel máis elevado de desenvolvemento, e
poderase correr o risco dun estancamento.
Evitar a duplicación de infraestruturas: Este factor refírese á non duplicación de investimentos en áreas próximas, de
maneira que os capitais públicos para o desenvolvemento dos territorios, a través
de proxectos de CT, sexan utilizados de forma máis eficiente e consigan dar resposta
a outras prioridades que poidan ser demandadas. Un exemplo é o caso de Basilea-Saint
Louis, onde o euroaeroporto de Saint Louis ofrece cobertura ás poboacións próximas,
como Basilea, evitando que o mesmo tipo de infraestruturas sexa duplicado.
Incrementar o sentido de pertenza: O factor de fomentar o sentido de pertenza é fundamental para o éxito territorial
dalgunhas rexións, dado que existen poboacións nas que o seu pasado conxunto se remonta
a épocas anteriores ás divisións administrativas das fronteiras nos mapas modernos.
Como exemplo, están os dialectos ou as especificidades culturais comúns, entre outros
vínculos. Serían os casos de Haparanda-Tornio, Valga-Valka, ou Baiona-Donostia.
Oferta de infraestruturas diversificada - Eurocidadanía: Con base nos principios do factor de “evitar a duplicación de infraestruturas”,
este vai máis alá. Tras a non duplicación de equipamentos, as poboacións de ambos
os territorios teñen un carné de eurocidadán que lles permite beneficiarse das mesmas
vantaxes no “outro lado da fronteira”. Xa ocorre, ou está en proceso de implementación,
en casos como Chaves-Verín ou Tui-Valença.
Acceso a fondos europeos: O acceso a fondos europeos é crucial para o éxito territorial de case todos os casos
analizados, dado que mediante eses fondos se pode abordar unha gama máis ampla de
temas fundamentais para o desenvolvemento, ao existir máis capital para os proxectos
de CT. Con todo, para as rexións menos desenvolvidas e máis apartadas dos estándares
do resto de Europa, o acceso a fondos europeos é aínda máis crítico para que se poida
lograr o éxito territorial, principalmente mediante proxectos conxuntos de desenvolvemento
territorial/rexional. Ruse-Giurgiu, Gorizia-Nova Gorica ou Oradea-Debrecen son só
algúns dos exemplos.
Fortalecemento da economía: Sustentado en principios similares ao factor de “fortalecemento da estratexia territorial”,
o factor de fortalecemento da economía aplícase a casos onde xa existe unha cohesión
territorial, ou ben características que denotan vantaxes para un gran desenvolvemento
dos territorios. Así, un fortalecemento económico, ou sexa, unha estratexia conxunta
que permita lograr ese fortalecemento, é considerado como unha panca de rápido crecemento/desenvolvemento
para os territorios. Aquisgran-Liexa podería ser un dos exemplos neste sentido.
Mellorar o nivel de calidade de vida: Mellorar o nivel de calidade de vida, buscando achegar as poboacións aos estándares
europeos, é un dos factores críticos para alcanzar o éxito territorial. É de máxima
importancia en territorios nos que o nivel da calidade de vida está demasiado afastado
da media europea, por exemplo o caso de Cieszyn-Cesky Tesín.
Atraer mocidade emprendedora: Atraer mocidade emprendedora á rexión, ou non deixar que esta saia fóra dela, é
fundamental para crear unha base sustentable de desenvolvemento e de futuro para as
rexións. Frankfurt Oder-Slubice é un bo exemplo de CT baseado neste factor.
Plans xerais e obxectivos comúns: A elaboración de plans xerais conxuntos entre cidades de territorios distintos é
primordial para que se logren obxectivos comúns. Co emprego de tales ferramentas colectivas,
as cidades poden dar resposta a unha variada gama de cuestións onde sairán gañando
ambos os municipios; e reforzarase o proxecto de CT. Proxectos actuais como o de Viena-Bratislava,
en Centro Europa, son un bo exemplo de como este factor, unido a outros, é crucial
para o éxito dos territorios.
Forte compromiso político: O compromiso político co procedemento de CT é, obviamente, un factor crucial para
o seu éxito ou fracaso. Ter en consideración este factor é primordial para definir
e lograr obxectivos conxuntos mediante a CT.
Participación cidadá: Dado que a participación da cidadanía é unha forma democrática de manifestación
pública, e coñecendo a priori a súa capacidade de influír nas decisións políticas,
o procedemento de CT non é unha excepción. Por iso, o factor da participación cidadá,
xunto a outros como, por exemplo, un forte compromiso político, é visto como necesario
para o éxito territorial.
Transparencia e compromiso político: Transparencia a nivel fiscal/financeiro, xunto a un forte compromiso político nese
mesmo sentido, é un factor crítico para que se logre o éxito. Coa transparencia pódense
rastrexar e utilizar de forma consciente e clara os fondos destinados ao procedemento
de CT. Este factor foi claramente identificado nos casos de estudo analizados, tales
como Niza-Mónaco ou La Línea de la Concepción-Xibraltar.
Mercadotecnia e publicidade da eurocidade: A mercadotecnia e a publicidade, levadas a cabo ao redor dunha eurocidade, son
consideradas como un factor crítico para o éxito, principalmente en territorios nos
que a súa estratexia se basea na creación de eurocidades. Este factor pódese identificar
en casos tales como Chaves-Verín e Tui-Valença.
4. RESULTADOS
Nesta sección analízanse os proxectos de CT na fronteira luso-española. Neste sentido,
utilizouse a metodoloxía de para facer o estudo a través da análise do traballo mencionado, e considerando os
obxectivos propostos no presente artigo, utilizáronse tres das eurocidades ibéricas
presentes nel. Seguidamente, preséntanse os resultados obtidos (resumidos) correspondentes
a eses tres casos analizados, enfocando as súas problemáticas, retos e posibles solucións
para o éxito do seu proxecto de CT.
Elvas – Badaxoz: Desde a fortificación á cooperación
En 2013 asinouse un protocolo entre a Cámara Municipal de Elvas e o Concello de Badaxoz.
Deste acordo resultou o maior núcleo de poboación do interior de Portugal, con preto
de 211.000 habitantes, a través da unión da cidade de Elvas, Alto Alentejo (Portugal),
e da cidade de Badaxoz, Estremadura (España), co propósito de atraer máis emprego,
investimentos e desenvolvemento ás cidades, constituíndose nesa data a eurocidade
(Figura 2 e 3).
Figuras 2 e 3Localización da área de estudo no contexto europeo e no contexto rexional.
A degradación/depresión socioeconómica que a rexión viña padecendo sufriu un empeoramento
coa crise económica mundial de 2008, efecto que levou a un éxodo cada vez máis amplo
de poboación nova, e a unha diminución de investimentos no territorio (). Aínda que estes problemas afectan a ambos os lados da fronteira, na parte portuguesa
foron máis intensos, xa que a base da economía nacional e rexional era, e segue a
ser, máis fráxil ca a española. Estas cuestións levaron a que as cidades buscasen
un achegamento co fin de facerlle fronte a un problema común. Neste sentido, os municipios
buscaron a cooperación mediante a creación da Eurocidade Elvas-Badaxoz (; ).
Como achega para a mellora do proxecto de CT desenvolveuse, no marco desta investigación,
o “I Seminario en Planificación Urbana Sustentable", onde foi posible reflexionar
e debater sobre os retos da planificación urbana no contexto da Eurorrexión EUROACE
(que comprende as rexións de Alentejo e Centro en Portugal e a comunidade autónoma
de Estremadura en España) e mais no contexto local da Eurocidade Elvas-Badaxoz. Como
unha das súas conclusións destacamos que, debido ás súas características ambientais,
sociais e económicas, este territorio é particularmente sensible aos cambios que se
están producindo nas súas cidades e aos retos que este novo urbanismo presupón para
a sustentabilidade (). Aumentar os investimentos, evitar a duplicación de infraestruturas, así como incrementar
a calidade de vida son algúns dos retos de futuro, de acordo cos representantes dos
gobernos locais presentes no debate do seminario citado no parágrafo anterior.
Ademais, este proxecto de eurocidade pretende expandirse mediante a inclusión dos
núcleos urbanos Campo-Maior (Portugal) e Olivenza (España). Así mesmo, recentemente
reactivouse o proxecto de alta velocidade ferroviaria que conectará o porto de Sines
coa fronteira española, a través das cidades de Elvas (Portugal) e Badaxoz (España).
A través dunha breve análise da área de estudo, baseada na revisión da literatura
existente así como no estudo das percepcións dos residentes (véxase o estudo de onde se avaliou en detalle este proxecto de eurocidade), saliéntase que para lograr
o éxito dun proxecto de CT debe haber un seguimento constante, co fin de medir os
cambios da realidade circundante e así detectar aquelas actividades realizadas que
necesiten unha revisión para lograr os obxectivos previamente fixados. Neste sentido,
a recompilación de información sobre as percepcións do cidadán é clave para o éxito.
Ferramentas deste tipo foron tomadas en consideración na avaliación e análise da área
de estudo, así como na identificación de factores fundamentais para o éxito do proxecto
de CT.
Tui – Valença: Dous pequenos núcleos cunha gran visión
O norte de Portugal e Galicia son bos exemplos de CT, con infraestruturas comúns grazas
aos esforzos entre España e Portugal tales como o Laboratorio Ibérico Internacional
de Nanotecnoloxía en Braga (Lima, 2012). Neste contexto, temos dúas pequenas cidades:
Tui, pertencente á provincia de Pontevedra (España) e Valença, pertencente ao distrito
de Viana do Castelo (Portugal) (Figura 4 e 5).
Figuras 4 e 5Localización da área de estudo no contexto europeo e no contexto rexional.
Tui e Valença, a finais do século XX, eran áreas rurais de baixa densidade onde
imperaba unha competición comercial e social polas diferenzas de prezos dalgúns produtos,
bens e servizos. Fronte a iso, os dous municipios acordaron a administración compartida
de equipamento, o que conduciu á redución dos custos de xestión e á non duplicación
de investimentos en áreas moi próximas. Nos últimos anos, un esforzo de plan conxunto
levouse a cabo, fundamentalmente en saúde, deporte, turismo, lecer e cultura (; ).
As diferenzas na estrutura administrativa territorial seguen sendo un obstáculo para
o desenvolvemento da CT. Os municipios buscan a creación dun carné de identidade da
eurocidade coa finalidade de obter vantaxes sociais e comerciais, así como a creación
dun servizo de transporte público entrambas as cidades xunto á xeración do primeiro
corpo de policía municipal conxunto.
Da cooperación entre estas dúas cidades cómpre destacar a xestión compartida de equipamento,
o que conduce á redución dos custos de xestión e á non duplicación de investimentos.
Aínda que sexan núcleos pequenos, ou mesmo a pesar dese factor, as cidades de Tui
e de Valença son verdadeiras win-win-situations.
De feito, todos eses proxectos de CT teñen como obxectivo aumentar a accesibilidade
entre cidades e fortalecer o seu espazo común, é dicir, a vivenda, o emprego, o lecer,
etc. Coa axenda estratéxica establecida en 2008, definíronse tres alicerces fundamentais:
(i) eurocidadanía; (ii) territorio sustentable; e (iii) crecemento económico, fomentándoo
para conseguir unha cidade intelixente (). Fronte ao éxodo que os mozos están a experimentar na rexión, as cidades desenvolveron
unha estratexia para atraer mozos e mozas talentosos e emprendedores ao territorio,
promovendo a xeración dunha dinámica de emprego ben planificada e capaz de funcionar
coma un imán para os investidores, o que as levou, finalmente, ao establecemento da
eurocidade. Desde entón, ambas as cidades traballaron xunto coas autoridades nacionais,
rexionais e locais de cara a implementar servizos conxuntos, e tamén para dar resposta
a problemas comúns. Creouse a eurocidadanía, que lles permite aos residentes de ambos
os municipios aproveitar os beneficios de cada un. A posibilidade de crear unha tarxeta
sanitaria transfronteiriza, que favoreza que os cidadáns se poidan beneficiar dos
servizos de saúde das cidades veciñas, é unha das metas futuras deste proxecto de
CT. Con todo, ademais de todos os grandes indicadores que mostra esta sinerxía, na
fronteira luso-española aínda existen atrancos que dalgunha maneira rompen a cooperación
nalgúns sectores, como por exemplo a cuestión das diferenzas entre as Administracións
políticas, que poderían quedar superadas mediante un compromiso político aínda máis
forte (). Non entanto, e segundo a percepción do público e dos expertos, os destacados resultados
positivos atopados nesta estratexia de CT lógranse, en gran medida, grazas aos esforzos
realizados polas cidades en materia de mercadotecnia e de publicidade ao redor da
eurocidade ().
Ao tratarse de zonas rurais con baixa densidade de poboación, os concellos, co propósito
de fomentar a promoción da economía, estableceron un convenio para a creación dunha
eurocidade. De maneira similar ao que ocorre en Chaves-Verín, este proxecto de CT
tamén pretende cubrir os mesmos problemas. Estas dúas Eurocidades, Chaves-Verín e
Tui-Valença, son as máis próximas á Península Ibérica, o que suxire que se enfrontan
aos mesmos problemas e que deben utilizar tamén estratexias similares de CT (). Un destes exemplos é a cuestión das diferenzas nas Administracións políticas entre
os países. Nos dous casos, as cidades unen esforzos para crear unha eurocidadanía
para as súas poboacións. Con todo, este proxecto de CT ten pretensións de ir máis
aló, co propósito de crear un grupo de traballo de política común.
Chaves – Verín: A Eurocidade da Auga, un proxecto novo
A cooperación entre estes dous municipios é moi recente. A súa ambición é mellorar
a accesibilidade entre as cidades e consolidar unha área común de vida (vivenda,
lecer, emprego...). O territorio transfronteirizo atópase ao redor do río Támega
e denomínase Eurocidade da Auga (Water Eurocity). O territorio fronteirizo publicítase xunto co río Támega. Na axenda estratéxica
realizada en 2008, definíronse tres alicerces fundamentais (eurociudadanía, territorio
sustentable e desenvolvemento económico) co fin de crear unha cidade ecolóxica (Figura 6 e 7).
Figuras 6 e 7Localización da área de estudo no contexto europeo e no contexto rexional.
Ante o éxodo dos mozos da rexión, os municipios buscan unha estratexia para fixar
poboación, crear dinámicas de emprego e garantir a atracción de investimentos. Para
logralo crearon a Eurocidade da Auga en 2014. Desde entón, os territorios colaboraron
activamente coas autoridades nacionais, cos axentes rexionais e cos locais para a
implementar servizos comúns co fin de ofrecer respostas conxuntas a necesidades comúns.
Este proxecto compartiu axenda cultural, equipamento e diversas actividades (; ). En canto a equipamentos, as bibliotecas de ambas as cidades ofrecen carnés de lectores
para acceso a Internet e libros. Nas instalacións deportivas de Verín, os eurocidadáns
gozan das mesmas tarifas e condicións (). A posibilidade de crear unha tarxeta sanitaria transfronteiriza, que lles permita
aos cidadáns utilizar e compartir os servizos de saúde en Portugal e en España, é
un dos retos de futuro da Eurocidade da Auga.
Chaves-Verín busca fixar no territorio a súa poboación nova. A estratexia adoptada
e mais as iniciativas que xurdan resultarán fundamentais para o seu éxito. Así e todo,
e principalmente na fronteira luso-española, aínda hai obstáculos para que a cooperación
se estruture en todas as súas dimensións, atrancos postos de manifesto polas diferenzas
na organización político-administrativa entre un Estado centralizado (Portugal continental)
e outro descentralizado (A España das autonomías) ().
5. DISCUSIÓN
A cidade é o foco de crecemento dos Estados, que se conformou mediante a súa industrialización,
o que favoreceu que crecese concentrando unha gran cantidade de poboación a nivel
mundial e provocando un desenvolvemento desorganizado e caótico. O obxectivo do plan
de CT é emendar o caos urbano e evitar que se volva repetir como consecuencia dun
mal plan, mellorando así a calidade de vida dos habitantes (; ; ; ; ).
A evolución histórica e social tanto de España como de Portugal, xunto á propiedade
e ao uso dos territorios e das súas paisaxes, como se demostra ao longo dos tempos,
son resultado das políticas e accións administrativas que consolidan os núcleos de
ocupación humana e que lles dan a consistencia que presentan hoxe en día como resultado
da aplicación das distintas normas rexionais, que se traducen na pluralidade que mostra
toda a Península (; ).
Ao longo da historia, os territorios sempre buscaron unha aproximación ás nacións
máis desenvolvidas/vangardistas do seu tempo. Tanto en España como en Portugal seguen
póndose como referencia de boas prácticas as economías/países de Europa central e
do norte, xunto aos Estados Unidos, tratando de alcanzar un nivel similar ().
Por outra banda, o concepto de sustentabilidade, na actualidade, adquire un nivel
de importancia que non tivera nunca (; ; ). Contribuír ao rexurdimento dun concepto que foi obxecto de discusión, posto que
no epicentro do debate está a deterioración económica que moitos países desenvolvidos
chegaron a padecer (cun agravamento case diario), levou a que a palabra ou concepto
de «sustentabilidade» fose considerada como un principio e non só como unha preocupación
dos planificadores urbanos, tamén dentro dos círculos políticos (; ; ; ; ; ; ).
Debido aos problemas identificados faise necesario atopar novas solucións, polo que
resulta indispensable considerar a adopción de medidas e métodos de ordenación territorial
e de planificación urbana coherentes coas preocupacións expresadas e cos obxectivos
de integración e cooperación bilateral, cos valores de sustentabilidade e coa animación/reanimación
socioeconómica dos territorios (; ; ; ).
O tempo en que vivimos e os tempos que están por chegar necesitan métodos e políticas
públicas innovadoras e axustadas aos problemas e necesidades que afrontan os países/territorios.
Dependerá do progreso social e económico, que só se poderá alcanzar como obxectivo
común dos países, conseguir a liberdade, a soberanía, a cooperación e a cohesión social
e territorial, sen esquecer a sustentabilidade (; ; ; ).
É deber de todos a responsabilidade de preparar, por medio da reflexión, da investigación
e da elección democrática, as políticas públicas e os métodos inherentes ao uso do
territorio e do urbanismo máis adecuados, recuperando o camiño interrompido nos países
afectados pola crise económica actual (; ; ; ; ).
Aprender das experiencias pasadas é esencial, así como recoller o legado de quen,
noutras circunstancias, tentou alcanzar os mesmos obxectivos, dando expresión aos
sentimentos e aos valores de reencontro do home coa natureza (; ).
A práctica da planificación territorial e urbana, nas súas diferentes escalas físicas
e temporais, debe orientarse de cara a lograr os medios de acción máis sustentables
e eficaces para que, mediante un mellor uso do territorio, se consiga unha mellora
na calidade de vida da poboación (Fadigas, 2010; ).
Vivimos nun momento en que o concepto de sustentabilidade, así como o de cooperación
entre territorios e cohesión territorial, é inseparable de calquera discurso político,
pero é fundamental que estes mesmos valores pasen realmente á acción para ter como
fin o de non comprometer o uso dos recursos naturais polas xeracións futuras ().
exploran as relacións entre Twin Cities e cidades veciñas. O traballo de analiza a calidade de vida nos territorios urbanos. Nesta liña de investigación analízanse,
mediante estudos de enquisas/métodos, os sistemas urbanos co obxectivo de definir
medidas e modelos expostos por , ; , ou . Isto vén demostrar que un número crecente de estudos, baseados en temas similares
aos expostos no presente traballo, foron aplicados e desenvolvidos en diversos territorios
por todo o planeta.
Os resultados obtidos mostran que as eurocidades son un emblema da xeografía política
en construción nas fronteiras da Unión Europea, e emerxen como a reconstrución da
fronteira marcada con definicións simbólicas territoriais/espaciais e de usos do solo.
En realidade, agora son un instrumento de integración territorial (; ).
Neste sentido, o transporte e as infraestruturas son necesarios para lograr o desenvolvemento.
A adecuada accesibilidade territorial, tanto entre as cidades que compoñen a eurocidade
como entre esta e o resto das cidades, brinda oportunidades de desenvolvemento (; ; ). De feito, a conectividade para soster o movemento entre cidades evidenciouse como
factor crítico na Eurocidade Elvas-Badaxoz (). Mesmo noutros casos, como Baiona-Donostia (San Sebastián), desenvolveuse un eurocorredor
intermodal, onde o transporte público se reforzou e se controlou o transporte privado.
En efecto, as eurocidades constitúen unha ferramenta de discusión e, nalgúns casos,
exemplos de éxito en canto á (re)significación das fronteiras. Na práctica, determinar
as causas e os motivos que marcaron, precisamente, estas novas tendencias en cada
unha das eurocidades analizadas permitiu ver a importancia de cada un deles. Dos resultados
obtidos, observáronse os problemas comúns que suscitan a cooperación territorial das
cidades a partir das carencias que teñen que afrontar os distintos municipios que
compoñen a eurocidade. Un problema común que afrontan estas eurocidades é a perda
de poboación nova, que constitúe un problema frecuente en zonas fronteirizas (; )
Ademais, existen outras cuestións, como o transporte público/desprazamentos entre
cidades, o compromiso político/cooperación entre os municipios ou a saúde, que, avaliados
de maneira negativa, constitúen sinais de alarma en canto aos resultados do proxecto
de CT. Problemáticas similares mencionáronse noutros territorios () no tocante á importancia das infraestruturas de transporte e á accesibilidade/mobilidade
entre lugares (; ; ). O transporte privado é o medio de comunicación máis utilizado para os desprazamentos
entre as cidades de Elvas e Badaxoz, o que apoia a importancia do transporte público
como prioridade inmediata.
6. CONCLUSIÓNS
As eurocidades constrúense grazas ao desenvolvemento de políticas entre fronteiras
estatais que se atopan dentro do marco lexislativo da UE, que ten como obxectivo lograr
a europeización das rexións. Na práctica, estas naceron como resultado de acordos
entre municipios veciños, historicamente vinculados, pero pertencentes a diferentes
territorios da UE (). Este marco político non podía ser ignorado nos resultados obtidos. De feito, isto
é básico e fundamental, xa que é o marco lexislativo europeo o que apoia e xera a
creación das eurocidades.
Neste sentido, e segundo ou , corroborando unha vez máis o estudo actual, os principais obxectivos destas eurocidades
son: promover os recursos humanos locais; fomentar o valor das características naturais
e patrimoniais; fortalecer a base económica rexional a través dun maior investimento
en empresarios locais; contribuír a unha xestión máis equilibrada dos fondos públicos;
fomentar un enfoque cara ás normas da UE e ás políticas de integración; desenvolver
estratexias comúns de mercadotecnia, publicidade e turismo; fomentar o intercambio
de equipos e recursos; e promover a participación pública nos procesos de CT. Do éxito
destes obxectivos dependerá unha das maiores preocupacións presentes nestes territorios:
evitar a perda da poboación nova e mellor preparada.
En efecto, as eurocidades ibéricas enténdense como proxectos de cooperación que se
levan a cabo nun espazo de “cooperación territorial”, constituíndo un territorio de
acción común. Neste sentido, os eixes de creación e de funcionamento da eurocidade
están compostos por un proxecto base, avaliado e complementado cunha discusión sobre
a súa incidencia, á vez que se consideran tamén as múltiples implicacións e impactos
transfronteirizos. O que se pretende lograr é unha institucionalidade que tenda á
converxencia social, cultural e ambiental. Por iso, para lograr un proxecto tan ambicioso,
é necesario considerar a fronteira non como un obstáculo, senón como unha oportunidade
para lograr o desenvolvemento territorial e socioeconómico. En consecuencia, existe
a necesidade de articular un proxecto conxunto entre actores políticos de ambos os
lados da fronteira, pero no que a participación da poboación local (participación
cidadá) tamén sexa importante ().
7. LIMITACIÓNS DO ESTUDO E FUTURAS LIÑAS DE INVESTIGACIÓN
Aínda que o estudo realizado permite a identificación de problemas entre os proxectos
de CT, como é o caso da duplicación de infraestruturas en zonas próximas, a necesidade
de buscar servizos e infraestruturas fóra da área de influencia de CT, a baixa calidade
de intercambio de datos relativos ás opcións de planificación comúns entre cidades,
a baixa demanda da participación do público para acceder a datos relacionados coa
CT e as escasas oportunidades de emprego creadas pola CT, entre outros, son todos
eles temas que preocupan no procedemento de CT e que deben ser revisados e repensados,
dada a tendencia negativa demostrada. Ademais, mentres que hai unha duplicación evidente
de equipos e de infraestruturas nas cidades que cooperan, aínda hai unha gran cantidade
de servizos esenciais e de infraestruturas públicas das que as cidades carecen. Esta
realidade pon de manifesto un aparente mal uso do diñeiro público cun claro impacto
na calidade de vida dos cidadáns, xa que, sen ter en conta todas as consideracións
políticas e mais toda a publicidade que estes proxectos de CT reciben dos medios de
comunicación, o investimento segue sendo aplicado de acordo con obxectivos non acordados
entre todas as formacións políticas (; ; ).
Malia que xa se verificaron algúns resultados impresionantes, aínda queda un longo
camiño por percorrer para estas novas estruturas xeográficas na nova era de gobernanza
destes territorios fronteirizos (; ).
Contextualmente, os autores cren que a investigación adicional debería centrarse con
máis detalle en todos os factores identificados para o éxito da CT nas eurocidades
ibéricas, e tamén en proporcionar resultados dos procesos de seguimento destes factores
ao longo do tempo.
Agência para o Investimento e Comércio Externo de Portugal. AICEP Portugal Global
[website] (18 de enero de 2018). EurocidadeTui—Valença Recebe Fundos Comunitários. AICEP http://www.portugalglobal.pt.
3
Alves, R., Silva, A., Lousada, S., Castanho, R.A., Cabezas, J., & Naranjo Gómez, J.M.
(2021). O impacto do Alojamento Local no Desenvolvimento Sustentável do Município
de Machico. En Luís Loures, Julian Aliseda y Rui Castanho (Eds.), Sustainable Development, Landscape Planning and Territorial Governance (pp. 71). Instituto Politécnico de Portalegre.
Antrop, M. (2000). Changing patterns in the urbanized countryside of Western Europe.
Landscape Ecology., 15, 257-270. https://doi.org/10.1023/A:1008151109252
Bacova, A., Puskar, B., & Vrablova, E. (2015). New Housing Models - Case Studies.
Conference 15th International Multidisciplinary Scientific Geoconference SGEM Albena, 18 – 24
June Bulgaria. https://doi.org/10.5593/sgem2015/b62/s27.066.
Cabezas, J., Martín Gallardo, J., Naranjo Gómez, J.M., Fernández-Pozo, L., & Castanho,
R.A. (2021). Serviços Ecossistêmicos e Geodiversidade em Paisagens do Mediterrânneo.
En L, Cordeiro de Souza-Fernandes, A. Aragão e A. Sá (Eds.), Novos Rumos do Direito Ambiental. Um Olhar Para a Geodiversidade (pp. 349-366). Brasil: UNICAMP.https://www.editoraunicamp.com.br/DynamicItems/Catalog/62ae4344-961a-44a2-bf6e-b4c200922b8420pp_W65.pdf
11
Çağrı Yıldırım, D., Yıldırım, S., Erdoğan, S., Demirtaş, I., Couto, G., & Castanho,
R.A. (2021). Time-Varying Convergences of Environmental Footprint Levels Between European
Countries. Energies, 14(7), 1813. https://doi.org/10.3390/en14071813
12
Cao, X., & Wang, D. (2016). Environmental correlates of residential satisfaction:
An exploration of mismatched neighborhood characteristics in the Twin cities. Landscape and Urban Planning, 150, 26-35. https://doi.org/10.1016/j.landurbplan.2016.02.007
13
Casares, S. (2009). Ordenación del Território I – El Planeamiento Urbano. Oviedo, España.
14
Castanho, R.A. (2017). Sustainable Urban Planning in Transboundary Areas: Analysis of Critical Factors for
Territorial Success. [Doctoral Thesis]. Universidad de Extremadura (UEX). https://dehesa.unex.es:8443/handle/10662/6133
15
Castanho, R.A. (2020). The Relevance of Political Engagement and Transparency in Cross-Border
Cooperation (CBC) Environments. Analyzing Border cities in Europe. Lex localis.Journal of Local Self-Government, 18(3), 487-502. https://doi.org/10.4335/18.3.487-502(2020)
16
Castanho, R.A., Jurado-Almonte, J.M. (2021). Cooperation and Demographic Dynamics
in the Iberian Border: The Case of the Euroregion Alentejo-Algarve-Andaluzia (AAA).
Conference paper in Social Innovations for Sustainable Regional Development: 17th
international conference organized by Faculty of Social Sciences and Humanities at
Klaipėda University (Abstracts of Reports Book). pp. 67-72. 28- 29 of April, Klaipėda,
(Eds) Klaipėda University. https://www.academia.edu/50222824/CASTANHO_A_y_JURADO_J_M_2021
17
Castanho, R.A., Loures, L., Cabezas, J., & Fernández-Pozo, L. (2017). Cross-Border
Cooperation (CBC) in Southern Europe—An Iberian Case Study. The Eurocity Elvas-Badajoz.
Sustainability, 9(3), 360. https://doi.org/10.3390/su9030360
18
Castanho, R.A., Loures, L., Fernández, J., & Pozo, L. (2018). Identifying critical
factors for success in Cross Border Cooperation (CBC) development projects. Habitat International, 72, 92-99. https://doi.org/10.1016/j.habitatint.2016.10.004
19
Cellule de Prospective des Périphéries Maritimes. (2002). Étude sur la Construction d ́un Modèle de Développement Polycentrique et Equilibré
pour le Territoire Européen. Rennes, France. CRPM
20
Centro de Sistemas Urbanos e Regionais. (2007). Estratégia e Esquema Espacial de Desenvolvimento
da Área de Transição Elvas/Badajoz. Centro de Sistemas Urbanos e Regionais, Instituto
Superior Técnico. Lisboa, Portugal. CESUR. http://www.civil.ist.utl.pt/cesur/cesur_entrada.html
21
Childers, D. L., Pickett, S.T.A., Grove, J.M., Ogden, L., & Whitmer, A. (2014). Advancing
urban sustainability theory and action: Challenges and opportunities. Landscape and Urban Planning 125, 320-328. https://doi.org/10.1016/j.landurbplan.2014.01.022
22
Codosero Rodas, J.M., Cabezas, J., Naranjo Gómez, J.M.., & Castanho, R.A. (2019).
Risk Premium Assessment for the Sustainable Valuation of Urban Development Land: Evidence
from Spain. Sustainability, 11(15), 4191. https://doi.org/10.3390/su11154191
23
Codosero Rodas, J., Castanho, R.A., Cabezas, J., & Naranjo Gómez, J. (2020). Sustainable
valuation of land for development. Adding value with urban planning progress. A Spanish
case study. Land Use Policy, 92, 104456. https://doi.org/10.1016/j.landusepol.2019.104456
24
Comisión Europea, Dirección General de Migración y Asuntos de Interior, La Europa sin fronteras: el espacio Schengen, EU publications, https://data.europa.eu/doi/10.2837/11001
25
Comissão de Coordenação e Desenvolvimento Regional do Algarve. CCDR-Algarve. [website]
(14 de agosto de 2018). http://www.ccdr-alg.pt
26
Couto, G., Martins, D., Pimentel, P., & Castanho, R.A. (2021). Investments on Urban
Land Valuation by Real Options – The Portuguese Case. Land Use Policy, 107, 104456. https://doi.org/10.1016/j.landusepol.2021.105484
27
Couto, G., Pimentel, P., Oliveira., C., & Castanho, R.A. (2020). Assessing the Valuation
the Portuguese Real Estate Market: Using Real Options. Online International Congress of Energy, Economy and Security ENSCON´20. 14-15 November
2020 – Istanbul – Turkey.
28
Craglia, M., Leontidou, L., Nuvolati, G., & Schweikart, J. (2004). Towards the Development
of Quality of Life Indicators in The ‘Digital’ City. Environment and Planning B: Urban Analytics and City Science, 31(1)51-54. https://doi.org/10.1068/b12918
29
Dale, G., (2016). Karl Polanyi: A Life on the Left. New York, USA: Columbia University Press.
30
Domínguez, J. A., Noronha, T., & Vaz, E. (2015). Sustainability in the trans-border
regions? The case of Adalusia – Algarve. International Journal of Global Environmental
Issues, 14(1-2), 151-163. DOI: 10.1504/IJGENVI.2015.067487
31
Drazkiewicz, A., Challies, E., & Newig, J. (2015). Public participation and local
environmental planning: Testing factors influencing decision quality and implementation
in four case studies from Germany. Land Use Policy, 46, 211-222. https://doi.org/10.1016/j.landusepol.2015.02.010
32
Duran Sosa, R., & Castanho, R.A. (2021). Methodological development for teaching environmental
management within the framework of the university research and teaching project in
the Central of Heredia (March to September 2020), Costa Rica. A preliminary study.
Advances in Environmental Engineering IOP Publishing. IOP Conf. Series: Earth and Environmental Science, 900(1), 012041. https://doi.org/10.1088/1755-1315/900/1/012041
33
Duran Sosa, R., Araya Ramírez, I., & Castanho, R.A. (2021). Environmental Sanitation
in Heredia: A Relevant Challenge in Costa Rica. En R.A. Castanho (Eds.), Handbook of Research on Sustainable Development Goals, Climate Change, and Digitalization (pp.101-114). Hershey PA, USA: IGI Global. DOI: 10.4018/978-1-7998-8482-8
34
Duran Sosa, R., Castanho, R., & Orozco Duran, G. (2021). Reflections for a Strategy
to Reduce Emissions in Costa Rica. Conference Paper in the 28th APDR Congress - Green
and Inclusive Transitions in Southern Europe Regions: What Can We do Better? Proceedings
book: pp.41-45. (PDF) Reflections For A Strategy To Reduce Emissions In Costa Rica
35
Fadigas, L. (2015). Urbanismo e Território – As políticas públicas. Silabo.
Hashem, I.A.T, Chang, V., Anuar, N. B., Adewole, K., Yaqoob, I., Gani, A., Ahmed,
E., & Chiroma, H. (2016). The Role of Big Data in Smart City. International Journal of Information Management, 36(5), 748-758. https://doi.org/10.1016/j.ijinfomgt.2016.05.002
Jorda-Capdevila, D. Brummer, M., Bruno, D., Castanho, R.A., Castro, A., Fortuño, P.,
Jakubínský, J., Kaletová, T., Kelemen, E., Koundouri, P., Logar, I., Loures, L., Mendes,
J., Mendoza-Lera, C., Quintas-Soriano, C., Rodríguez-Lozano, P., von Schiller, D.,
Stubbington, R., Sykes, T., Tizzoni, E., Truchy, A., & Tsani, S. (2020). Ecosystem services and social perception. Chapter 5 in the Handbook: Intermittent
rivers and ephemeral streams: what water managers need to know. Technical report – Cost ACTION CA. https://core.ac.uk/download/pdf/326023325.pdf
41
Jurado Almonte, J., Pazos-García, F.J., & Castanho, R.A. (2020). Eurocities of the
Iberian Borderland: A Second Generation of Border Cooperation Structures. An Analysis
of Their Development Strategies. Sustainability, 12(16), 6438. https://doi.org/10.3390/su12166438
42
Lambiri, D., Biagi, B., & Royuela, V. (2007). Quality of Life in the economic and
urban economic literature. Social indicators Research, 84, 1-25. https://doi.org/10.1007/s11205-006-9071-5
Loures, L., Castanho, R.A., Naranjo Gómez, J.M., Cabezas, J., & Fernández- Pozo, L.
(2019a). The Influence of Cross-Border Cooperation (CBC) in the Fostering of Entrepreneurship
and Regional Development – A Step Closer to Achieve Major Structural Changes and Sustainable
Cities Within European Territory. En L. Cagica Carvalho, C. Rego, M. Lucas, M. Sánchez-Hernández
& A. Backx Noronha Viana (Eds.), New Paths of Entrepreneurship Development. (pp. 371-385). Springer,. https://doi.org/10.1007/978-3-319-96032-6_18
49
Loures, L., Castanho, R.A., Naranjo Gómez, J.M., Lousada, S., Fernández-Pozo, L.,
Cabezas, J., & Loures, A. (2019b). Impactos Socioculturais da Cooperação Transfronteiriça
(CT) no Espaço Europeu. Fronteiras: Journal of Social, Technological and Environmental Science, 8(3), 292-312. https://doi.org/10.21664/2238-8869.2019v8i3.p292-312
50
Magalhães, M. (2001). A Arquitectura Paisagista – Morfologia e Complexidade. Estampa.
51
Martín, G. (2013). El espacio Fronterizo como Vehículo de la Cooperación Territorial
en el Nuevo Período de Programación 2014-2020.En Ceballos, F., Delgado, M., Batista,
M., & Constantino, C. (Eds.) OTALEX-C: RESULTADOS DEL PROYECTO. (pp. 19-35). Junta de Extremadura. OTALEX libro: M (ideotalex.eu)
52
Mullingan, G., & Carruthers, J., (2011). Amenities, Quality of Life, and regional
development. En Marans, R.W. &. Stimson, R.J. (Eds.), Investigating quality of urban life (pp. 107-134). Springer. DOI: 10.1007/978-94-007-1742-8_5
53
Mullingan, G., Carruthers, J., & Cahill, M. (2004). Urban quality of life and public
policy: A survey. Contributions to Economic Analysis, 266, 729-802. https://doi.org/10.1016/S0573-8555(04)66023-8
54
Municipio de Chaves. CM-Chaves. [website] (19 enero de 2018). http://www.chaves.pt.
55
Municipio de Elvas. CME. [website] (24 de febrero de 2016): Câmara Municipal de Elvas –. https://www.cm-elvas.pt.
56
Municipio de Valença. CMV. [website] (03 de mayo de 2016). Câmara Municipal de Valença –https://www.cm-valenca.pt.
57
Naranjo Gómez, J. M, Castanho, R.A., Cabezas-Fernández, J., & Loures, L. (2019). Evaluación
de las Áreas de Servicio de la Alta Velocidad Ferroviaria en la España Peninsular
desde un Enfoque SIG Multi-método. Revista de Estudios Andaluces, (37), 184-208. https://doi.org/10.12795/rea.2019.i37.09
58
Naranjo Gómez, J.M., Castanho, R.A., & Vulevic, A. (2021). Analyzing Transportation
Logistics and Infrastructures’ Sustainability in The Iberian Peninsula: The Case of
Portugal Mainland. European Planning Studies, 1-23. https://doi.org/10.1080/09654313.2021.2014789
59
Naranjo Gómez, J.M., Loures, L., Castanho, R.A., Cabezas, J., Fernández-Pozo, L.,
Lousada, S., & Escórcio, P. (2018). Assessing Land Use Changes in European Territories:
A Retrospective Study from 1990 to 2012. En L.C. Loures (Eds.), Land Use-Assessing the Past, Envisioning the Future. (pp. 19-35) IntechOpen. DOI: 10.5772/intechopen.78258
60
O'Shea, E., Walsh, K., & Scharf, T. (2012). Social exclusion and ageing in diverse rural communities: Findings from a cross-border
study in Ireland and Northern Ireland. Galway, Ireland: Irish Centre for Social Gerontology, National University of Ireland
Galway. social_exclusion_and_rural_ageing.pdf (nuigalway.ie)
61
Pelloso Piurcosky, F., Flausino de Oliveira, F., Menezes Touguinha, H., dos Santos
Portugal Junior, P., Franklin Frogeri, R., & Castanho, R.A. (2020). Diagnosis Of The
Economic Impacts Of The Covid-19 Pandemic On Companies In The São Lourenço Region.
En International Symposium ON Economic Thought (ISET) “Theory, History, Sociology, Philosophy,
Methodology”. 28-29 November 2020 (pp 139-140). Web-Event. Abstracts Book.
62
Permann, M., & Sum, N.L. (2002). Globalisation, regionalisation and cross-border regions:
Scales, discourses and governance. En M. Perkmann & N. Sum (Eds.), Globalization, Regionalization and Cross-Border Regions (pp. 3–21).: Palgrave Macmillan, London.https://doi.org/10.1057/9780230596092_1
63
Pickett, S.T.A., Boone, C., McGrath, B.P., Cadenasso, M. L., Childers, D. L., Ogden,
A., McHale, M., & Grove, J.M. (2013). Ecological science and transformation to the
sustainable city. Cities Journal, 32, 10-20. https://doi.org/10.1016/j.cities.2013.02.008
64
Portney, K., (2003). Taking Sustainable Cities Seriously: Economic Development, the Environment, and Quality
of Life in American Cities. MIT Press.
65
Ribeiro, R., Frade, C., Coelho, L., & Ferreira-Valenta, A. (2015). Crise Económica
em Portugal: Alterações nas Práticas Quotidianas e nas Relações Familiares. Livro de Atas do 1o. Congresso da Associação Internacional das Ciências Sociais
e Humanas em Língua Portuguesa 2015. Associação Internacional de Ciências Sociais e Humanas em Língua Portuguesa.
http://hdl.handle.net/10316/41673
Sassen, S. (2001). The global city: New York, London, Tokyo. Princeton University Press.
68
Sohn, C., & Giffinger, R. (2015). A Policy Network Approach to Cross-Border Metropolitan
Governance: The Cases of Vienna and Bratislava. European Planning Studies, 23(6), 1187-1208. https://doi.org/10.1080/09654313.2014.994089
Spirkova, D., & Ivanicka, K. (2009). Dynamics of Bratislava Urban and Housing Development.
En T. Panagopoulos (Eds.), New Models for Innovative Management and Urban Dynamics. University of Algarve.
71
Stimson, R., & Marans, R.W., (2011). Objective Measurement of Quality of Life Using
Secondary Data Analysis. En RW. Marans, and RJ. Stimson (Eds.), Investigating quality of urban life (pp. 33-53). Springer. https://doi.org/10.1007/978-94-007-1742-8_2
72
Tayal, S., & Castanho, R.A. (2021). Modeling a Self-sustaining Ecovillage: Using Traditional
Practices in Asian Countries. En L. Loures (Eds.), Sustainable Development, Landscape Planning and Territorial Governance. (pp. 73). Instituto Politécnico de Portalegre.
Terán, F. (1999). Historia del Urbanismo en España – Siglos XIX y XX. Cátedra. https://oa.upm.es/23186/
75
Trillo-Santamaría, J.M., & Paül, V. (2014). The Oldest Boundary in Europe? A Critical
Approach to the Spanish-Portuguese Border: The Raia Between Galicia and Portugal.
Geopolitics, 19(1), 161-181. https://doi.org/10.1080/14650045.2013.803191
76
Trillo-Santamaría, J.M., Lois González, R.C., & Paül, V. (2015). Ciudades que cruzan
la frontera: un análisis crítico del proyecto Eurocidade Chaves-Verín. Cuadernos Geográficos, 54(1), 160-185. https://www.researchgate.net/publication/280097735
77
Veemaa, J. (2012). Internationalizing the Spatial Identity of Cross-Border Cooperation.
European Planning Studies, 20 (10), 1647-1666. https://doi.org/10.1080/09654313.2012.713335
78
Vulevic, A., & Djordevic, D. (2014). Importance of Passenger Railway Traffic in Definning
Criteria Transport Acessibility of the Areas of Danube Districts. Scientific-Expert Conference on Railways. RAILCON ́14. 09-10 October 2014. Nis, Serbia,
DOI: 10.13140/2.1.4716.2881
79
Vulević, A., & Knežević, A. (2017). Demographic response to accessibility improvement
in depopulation cross border regions: The case of Euroregion Danube 21 in Serbia.
Zbornik radova-Geografski fakultet Univerziteta u Beogradu, 65(1), 167-191. DOI: 10.5937/ZRGFUB1765167V
80
Vulevic, A., Castanho R.A., Naranjo, J.M., Lausada, S., Loures, L., Cabezas, J., &
Fernández-Pozo, L. (2021). Cross-Border Cooperation and Adaptation to Climate Change
in Western Balkans Danube. En E. Berisha, G. Cotella & A. Solly (Eds.), Governing Territorial Development in the Western Balkans (pp. 289-308). Springer. https://doi.org/10.1007/978-3-030-72124-4_14
81
Vulevic, A., Castanho, R.A., Naranjo, J.M., Loures, L., Cabezas, J., Fernández-Pozo,
L., & Martín-Gallardo, J. (2020a). Accessibility Dynamics and Regional Cross-Border
Cooperation (CBC) Perspectives in the Portuguese—Spanish Borderland. Sustainability, 12(5), 1-20. https://doi.org/10.3390/su12051978
82
Vulevic, A., Obradovic, V., Castanho, R.A., & Djordjevic, D. (2020b). Cross-Border
Cooperation (CBC) in a Multi-Level Governance System in Southeastern Europe Territories:
How to Manage Territorial Governance Processes in Serbia-Romania Border Space. En
R.A. Castanho (Eds.), Cross-Border Cooperation (CBC) Strategies for Sustainable Development (pp 70-85). IGI Global. DOI: 10.4018/978-1-7998-2513-5.ch004
Williams, D. E. (2007). Sustainable design: Ecology, architecture and planning. John Wiley & Sons, Inc.
85
Yigitcanlar, T., Dur, F., Dizdaroglu, D. (2015). Towards prosperous sustainable cities:
A multiscalar urban sustainability assessment approach. Habitat International, 45, 36-46. https://doi.org/10.1016/j.habitatint.2014.06.033
86
Yin, R.K. (2009). Case study research: Design and methods (Vol. 5). Sage Publications.
Notas
[1] Cando nos referimos ao éxito territorial, significa que as rexións ou os proxectos
alcanzan o desenvolvemento sustentable no ámbito social, económico e ambiental, de
forma equilibrada entre eles.
Castanho, R. A., & Cabezas Fernández, J. (2022). O fenómeno da Cooperación Transfronteiriza na Península Ibérica: unha mirada retrospectiva ás eurocidades luso-españolas. Revista Galega de Economía, 31(2), 1-20. https://doi.org/10.15304/rge.31.2.8167
