Contenido principal del artículo

Manuel González Gómez
Universidade de Vigo, Departamento de Economía Aplicada, Campus Universitario Lagoas-Marcosende, 36310 Vigo, España
España
https://orcid.org/0000-0002-8433-0941
Xerardo Pereiro
b Universidade de Trás-os-Montes e Alto Douro (UTAD), Departamento de Economia, Sociologia e Gestão (DESG), Edifício do Pólo I da Escola de Ciências Humanas e Sociais (ECHS), Quinta de Prados, 5000-801 Vila Real, Portugal
Portugal
https://orcid.org/0000-0002-8433-0941
Vol. 30 Núm. 3 (2021): Número Especial. Impacto socioeconómico de los itinerarios culturales: “El Camino de Santiago y otras rutas de peregrinación”, Artículos, Páginas 1-19
DOI: https://doi.org/10.15304/rge...7356
Recibido: 22-12-2020 Aceptado: 05-04-2021 Publicado: 20-09-2021
Derechos de autoría Cómo citar

Resumen

Con el objetivo de contribuir a mejorar el conocimiento de las relaciones de complementariedad en el turismo entre las dos regiones transfronterizas de Galicia y Norte de Portugal, este trabajo estudia el crecimiento de las conexiones aéreas de bajo coste en el aeropuerto de Oporto, los flujos de peregrinos a Santiago de Compostela que tienen su lugar de partida en Portugal y los flujos de turistas internacionales a Galicia. La metodología utilizada es el análisis descriptivo-comparativo y el test de cointegración. Los resultados sugieren que el crecimiento de conexiones de compañías de bajo coste en el aeropuerto Sá Carneiro de Oporto han contribuido a aumentar la presencia de turistas internacionales en Galicia. Al mismo tiempo, el crecimiento de turistas internacionales en Galicia ha mejorado el atractivo del aeropuerto de Oporto para incrementar la capacidad operativa de las compañías aéreas de bajo coste (low cost). Del análisis también se desprende que el flujo de peregrinos a Santiago de Compostela que parte de Portugal es el que más ha crecido de todos los Caminos de Santiago, sugiriendo un efecto positivo del aeropuerto do Oporto sobre este colectivo de visitantes, y viceversa, aumentando la peregrinación el atractivo de dicho aeropuerto para garantizar la rentabilidad/viabilidad de las conexiones aéreas.

Citado por

Detalles del artículo

plugins.generic.funding.fundingData

Referencias

Adey, P. (2017). Mobility. London, UK: Routledge.

Aena. (varios anos). Estadísticas de tráfico aéreo. Madrid: Aeropuertos Españoles y Navegación Aérea. Recuperado de: http://www.aena.es/csee/Satellite?pagename=Estadisticas/Home.

Aguiló, E., Rey, B., Roselló, J., e Torres, C. M. (2007). The impact of the post-liberalisation growth of LCCs on the tourism trends in Spain. Rivista di Politica Economica, SIPI Spa, 97(1), 39-60.

Akaike, H. (1973). Information theory and an extension of the maximum likelihood principle. Proceedings of the 2nd International Symposium on Information Theory. Tsahkadsor, Armenia, 2-8 September 1971, (pp. 267-281). Budapest, Hungary: Akadémiai Kiadó.

Alonso, L. E. (2009). Prácticas económicas y economía de las prácticas. Crítica del postmodernismo liberal. Madrid: Los Libros de la Catarata.

Alsumairi, M., e Tsui, K. W. H. (2017). A case study: The impact of low-cost carriers on inbound tourism of Saudi Arabia. Journal of Air Transport Management, 62, 129-145. DOI: https://doi.org/10.1016/j.jairtraman.2017.04.001

Álvarez-Díaz, M., González-Gómez, M., e Otero Giráldez, M. S. (2019a). Estimating the effects of regional political climate on Russian tourists to Spain. Current Issues in Tourism, 22(4), 400-408. DOI: https://doi.org/10.1080/13683500.2017.1372394

Álvarez-Díaz, M., González-Gómez, M., e Otero-Giráldez, M. S. (2019b). Low-cost airlines and international tourism demand. The case of Porto’s airport in the Northwest of the Iberian Peninsula. Journal of Air Transport Management, 79, 101689. DOI: https://doi.org/10.1016/j.jairtraman.2019.101689

ANAC. (varios anos). Anuário da Aviação Civil. Lisboa, Portugal: Autoridade Nacional de Aviação Civil.

Bento, R. (Coord.), Bernardo, E., Rodrigues, V., e Pereiro, X. (2019). Acessibilidades e mobilidades turísticas no Douro. El Sauzal, Tenerife: PASOS. Recuperado de: http://www.pasosonline.org/Publicados/pasosoedita/PSEdita26.pdf

Burns, P., e Novelli, M. (Eds.). (2008). Tourism and mobilities. Local-global connections. Wallingford, UK: CABI.

Costa, V., e Almeida, C. (2018). Low-cost carriers and tourism destinations development: Case study of Oporto, Portugal. Tourism and Management Studies, 18(2), 7-15. Recuperado de: https://www.tmstudies.net/index.php/ectms/article/view/1005/pdf_94

Dickey, A. D., e Fuller, W. A. (1981). Likelihood ratio statistics for autoregressive time series with a unit root. Econometrica, 49, 1057-1072.

Dobruszkes, F. (2006). An analysis of European low-cost airlines and their networks. Journal of Transport Geography, 14(4), 249-264. DOI: https://doi.org/10.1016/j.jtrangeo.2005.08.005

Donzelli, M. (2010). The effect of low-cost air transportation on the local economy: Evidence from Southern Italy. Journal of Air Transport Management, 16(3), 121-126. DOI: https://doi.org/10.1016/j.jairtraman.2009.07.005

Engle, R. F., e Granger C. W. J. (1987). Cointegration and error correction: Representation, estimation and testing. Econometrica, 55, 251-276.

Engrebritsen, A. I. (2017). Key figure of mobility: The nomad. Social Anthropology/Anthropologie Sociale, 25(1), 42-54. Recuperado de: https://www.deepdyve.com/lp/wiley/key-figure-of-mobility-the-nomad-MdIUkSCye0

ETC. (2014). European tourism amid the Crimea crisis. Brussels, Belgium: European Travel Commission. Recuperado de: https://etc-corporate.org/uploads/reports/European-tourism-and-the-Crimea-crisis-report_web.pdf

European Commission. (2017). Reflection paper on the deeping of the Economic and Monetary Union. Brussels, Belgium: European Commission. Recuperado de: https://ec.europa.eu/info/publications/reflection-paper-deepening-economic-and-monetary-union_en

Eurostat. (varios anos). Transport statistics. Luxembourg, Luxembourg: Eurostat. Recuperado de: https://ec.europa.eu/eurostat/web/transport/overview

Faíña Medín, J. L., Lirón Lago, J. J., Patiño Doval, A., e Conde Fontao, J. (2002). Galicia ante el futuro de la Política Regional Europea. Revista Galega de Economía, 1(1), 293-314. Recuperado de: http://www.gcd.udc.es/subido/andres/publicaciones/desarrollo_regional/galicia_ante_politica_regional_ue_2002.pdf

Glick Schiller, N., e Salazar, N. B. (2013). Regimes of mobility across the globe. Journal of Ethnic and Migration Studies, 39(2), 183-200. DOI: https://doi.org/10.1080/1369183X.2013.723253

González Gómez, M. (2003). El territorio protegido en las comunidades autónomas. Revista Galega de Economía, 12(2), 139-158. Recuperado de: http://www.usc.es/econo/RGE/Vol%2012_2/Castelan/art6c.pdf

González Gómez, M., González-Martínez, X. M., Polomé, P., e Prada, A. (2001). Evaluating public management in a tourism natural area: An application to the Cíes Islands. Tourism Economics, 7(3), 251-266. DOI: https://doi.org/10.5367/000000001101297856

González-Gómez, M., e Bergen, V. (2015). Berücksichtigung der Nichtstationarität von Zeitreihen bei empirischen Untesuchungen des deutschen Rohholzmarktes (Estimation of timber supply and demand for Germany with non-stationary time series data), Allgemeine Forst- und Jagdzeitung, 186(3/4), 53-62.

González-Gómez, M., Álvarez-Díaz, M., e Otero-Giráldez, M. S. (2011). Modeling domestic tourism demand in Galicia using the ARDL. Approach, Tourism & Management Studies, 7, 54-62. Recuperado de: https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=4789059

González-Gómez, M., e Otero-Giráldez, M. S. (2020). Interaction between low-cost airlines and international tourism demand in destinations with large diaspora. The case of Northern Portugal. Journal of Policy Research in Tourism, Leisure and Events. DOI: https://doi.org/10.1080/19407963.2020.1823399

Graham, A., e Dennis, N. (2010). The impact of low-cost airline operations to Malta. Journal of Air Transport Management, 16(3), 127-136. DOI: https://doi.org/10.1016/j.jairtraman.2009.07.006

Guerra, I., Borges, F., Padrão, J., Tavares, J., e Padrão, M. H. (2017). Smart cities, Smart tourism? The case of the city of Porto. Revista Galega de Economía, 26(2), 129-142. DOI: https://doi.org/10.15304/rge.26.2.4449

Hall, M. C. (2009). El turismo como ciencia social de la movilidad. Madrid: Síntesis.

Hernández Luis, J. A. (2007). Turismo de masas y transporte: el gran reto del turismo del siglo XXI. Scripta Nova – Revista de Geografía y Ciencias Sociales, XII(258). Recuperado de: http://www.ub.edu/geocrit/sn/sn-258.htm

IATA. (2020). Airlines continue to burn through cash. Montréal, QC: International Air Transport Association. Recuperado de: https://airlines.iata.org/news/airlines-continue-to-burn-through-cash.

ICAO. (2020). Effects of novel coronavirus (COVID‐19) on civil aviation: Economic impact analysis. May 2020. Montréal, QC: International Civil Aviation Organization. Recuperado de: https://www.icao.int/sustainability/Documents/COVID-19/ICAO%20Coronavirus%202020%2005%2004%20Economic%20Impact.pdf

ICAO. (2021). Effects of novel coronavirus (COVID‐19) on civil aviation: Economic impact analysis. February 2021. Montréal, QC: International Civil Aviation Organization. Recuperado de: https://www.icao.int/sustainability/Documents/COVID-19/ICAO_Coronavirus_Econ_Impact.pdf

INE. (2005-2020). Hostelería y turismo. Encuesta de ocupación hotelera. Viajeros y pernoctaciones por comunidades autónomas y provincias. Madrid: Instituto Nacional de Estadística. Recuperado de: https://www.ine.es/jaxiT3/Tabla.htm?t=2074

INE. (2005-2019). Estatísticas do turismo: hospedes, segundo o mês, por regiões (NUTS II) e países de residência habitual. Lisboa, Portugal: Instituto Nacional de Estatística. Recuperado de: https://www.ine.pt/xportal/xmain?xpid=INE&xpgid=ine_publicacoes&PUBLICACOESpub_boui

Ivanova, M. (2017). Air transport-tourism nexus: A destination management perspective. Varna, Bulgaria: Zangador.

Johansen, S., e Juselius, K. (1990). Maximun likelihood estimation and inference on cointegration with applications to the demand for money. Oxford Bulletin of Economics and Statistics, 52(2), 169-210. Recuperado de: https://onlinelibrary.wiley.com/doi/pdf/10.1111/j.1468-0084.1990.mp52002003.x

Linden, E. (2021). Pandemics and environmental shocks: What viation manegers should learn from COVID-19 for long-term planning. Journal of Air Transport Management, 90, 101944. DOI: https://doi.org/10.1016/j.jairtraman.2020.101944

Lois González, R. C., Piñeira Mantiñán, M. J., e Santomil Mosquera, D. (2009). Imagen y oferta de alojamiento en el medio rural de Galicia. Revista Galega de Economía, 18(2), 71-90. Recuperado de: http://www.usc.es/econo/RGE/Vol18_2/castelan/art4c.pdf

Lois González, R. C., e Santos, X. M. (2015). Tourists and pilgrims on their way to Santiago. Motives, Caminos and final destinations. Journal of Tourism and Cultural Change, 13 (2), 149-164. DOI: https://doi.org/10.1080/14766825.2014.918985

MacKinnon, J. G. (1996). Numerical distribution functions for unit root and cointegration tests. Journal of Applied Econometrics, 11, 601-618. DOI: https://doi.org/10.1002/(SICI)1099-1255(199611)11:6<601::AID-JAE417>3.0.CO;2-T

MacKinnon, J. G., Haug, A. A., e Michelis, L. (1999). Numerical distribution functions of likelihood ratio tests for cointegration. Journal of applied Econometrics, 14(5), 563-577. Recuperado de: http://economics.ryerson.ca/michelis/jae.pdf

Marques, J., e Pinho, M. (2020). Collaborative research to enhance a business tourism destination: A case study from Porto. Journal of Policy Research in Tourism, Leisure and Events. DOI: https://doi.org/10.1080/19407963.2020.1756307

Rendeiro Martín-Cejas, R. R. (2010). Ramsey pricing including CO2 emission cost: An application to Spanish airports. Journal of Air Transport Management, 16(1), 45-47.

DOI: https://doi.org/10.1016/j.jairtraman.2009.07.001

Martínez Roget, F., Simone, N., e Murias Fernández, P. (2009). Análisis de la lealtad de los turistas que visitan la ciudad de Santiago de Compostela. Revista Galega de Economía, 18(2), 5-20. Recuperado de: http://www.usc.es/econo/RGE/Vol18_2/castelan/art1c.pdf

Mckercher, B., e Lew, A. A. (2004/2007). Correntes turísticas e distribuição espacial de turistas. En A. A. Lew, M. C. Hall e A. M. Williams (Eds.), Compêndio de turismo (pp. 57-70). Lisboa, Portugal: Piaget.

Ministerio de Transportes, Movilidad y Agenda Urbana. (2019). Tráfico de los aeropuertos españoles. Madrid: Ministerio de Transportes, Movilidad y Agenda Urbana, Subdirección General de Transporte Aéreo. Área de Estudios Estratégicos y Análisis de Mercado. Recuperado de: https://www.mitma.gob.es/recursos_mfom/listado/recursos/trafico_en_los_aeropuertos_espanoles_-_2019.pdf

Nash, D. (1992). El turismo considerado como una forma de imperialismo. En V. L. Smith (Comp.), Anfitriones e invitados: antropología del turismo (pp. 68-91). Madrid: Endymion.

OECD. (2020). Tourism policy responses to the coronavirus (COVID-19). June 2020. Paris, France: Organisation for Economic Co-operation and Development. Recuperado de: https://www.oecd.org/coronavirus/policy-responses/tourism-policy-responses-to-the-coronavirus-covid-19-6466aa20/#:~:text=Revised%20OECD%20estimates%20on%20the,is%20expected%20to%20rebound%20first

Oficina de Acollida ao Peregrino. (varios anos). Estadísticas. Santiago de Compostela: Oficina de Acollida ao Peregrino. Recuperado de: https://oficinadelperegrino.com/estadisticas2/

OMT. (1995). Concepts, definitions, and clasifications for tourism statistics: A technical manual. Madrid: Organización Mundial del Turismo.

Otero-Giráldez, M. S., Álvarez-Díaz, M., e González-Gómez, M. (2012). Estimationg the long-run effects of socioeconomic and metereological factors on the domestic tourism demand for Galicia (Spain). Tourism Management, 33(6), 1301-1308. DOI: https://doi.org/10.1016/j.tourman.2012.04.005

Page, S. L. (2001). Transporte e turismo. Porto Alegre, RS: Bookman.

Page, S. L. (2004/2007). Transporte e turismo. En A. A. Lew, M. C. Hall e A. M. Williams (Eds.), Compêndio de turismo (pp. 173-186). Lisboa, Portugal: Piaget.

Palhares, G. L. (2002). Transportes turísticos. São Paulo, SP: Aleph.

Pardellas, X., Padín, C., Pereiro, X., e Sousa Silva, A. (2005). Competitividade e innovación no sector turístico: unha nova oportunidade de avaliación dos recursos endóxenos. En X. Bouzada, X. M. Souto e A. Figueiredo (Coords.), Segundos estudos estratéxicos do Eixo Atlántico. Ourense: Eixo Atlántico do Noroeste Peninsular (cd-rom) (pp. 357-412). Recuperado de: http://hdl.handle.net/10348/5198

Pereiro, X. (2016). Turistas portugueses na Galiza: imagens e relatos pós-experienciais. En J. M. Trillo Santamaría e I. Pires (Coords.), Las fronteras en la investigación peninsular: temáticas y enfoques contemporáneos (pp. 161-181). Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela. Recuperado de: http://hdl.handle.net/10348/7305

Pereiro, X. (2018). Utilizando los puentes: el turismo entre Portugal y España. En H. Cairo Carou (Ed.), Rayanos y forasteros: fronterización e identidades en el límite hispano-portugués (pp. 223-237). Madrid: Plaza y Valdés.

Pereiro, X. (Coord.). (2019). Património cultural jacobeu, turismo e peregrinação. O Caminho Português Interior de Santiago de Compostela. El Sauzal, Tenerife: PASOS. Recuperado de:

http://www.pasosonline.org/es/colecciones/pasos-edita/173-numero-25-patrimonio-cultural-jacobeu-turismo-e-peregrinacao-o-caminho-portugues-interior-de-santiago-de-compostela-cpis

Rey, B., Myro, R. L., e Galera, A. (2011). Effect of low-cost airlines on tourism in Spain. A dynamic panel data model. Journal of Air Transport Management, 17(3), 163-167. DOI: https://doi.org/10.1016/j.jairtraman.2010.12.004

Rey, C., e Ramil, M. (2000). Estrutura do mercado turístico galego. Revista Galega de Economía, 9(1), 293-314. Recuperado de: https://minerva.usc.es/xmlui/bitstream/handle/10347/19282/pp_293_314_rge_09_1_glg.pdf?sequence=1&isAllowed=y

Salazar, N. B. (2017). Key figures of mobility. An introduction. Social Anthropology, 25(1), 5-12. DOI: https://doi.org/10.1111/1469-8676.12393

Sancho, A. (Dir.). (2001). Introdução ao turismo. Madrid: OMT.

Santos, X. M. (2002). Pilgrimage and tourism at Santiago de Compostela. Tourism Recreation Research, 27(2), 41-50. DOI: https://doi.org/10.1080/02508281.2002.11081219

Tsui, K. W. H. (2017). Does a low-cost carrier lead the domestic tourism demand and growth of New Zealand. Tourism Management, 60, 390-403. DOI: https://doi.org/10.1016/j.tourman.2016.10.013

UNESCO. (2019). Properties inscribed on the World Heritage List. Paris, France: United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. Recuperado de: https://whc.unesco.org/en/statesparties/pt

UNWTO. (2020a). World tourism Barometar, 18 (1), January 2020. Madrid: World Tourism Organization. Recuperado de: https://webunwto.s3.eu-west-1.amazonaws.com/s3fs-public/2020-01/UNWTO_Barom20_01_January_excerpt.pdf

UNWTO. (2020b). How are contries supporting tourism recovery? UNWTO Briefing note-tourism and COVID-19. Issue 2. Tourism in SIDS – The challenge of sustaining livelihoods in times of COVID-19. Madrid: World Tourism Organization. Recuperado de: https://www.e-unwto.org/doi/book/10.18111/9789284421916

Vowles, T. M. (2001). The ‘‘southwest effect’’ in multi-airport regions. Journal of Air Transport Management, 7, 251-258. DOI: https://doi.org/10.1016/S0969-6997(01)00013-8

Windle, R., e Dresner, M. (1995). The short and long run effects of entry on US domestic air routes. Transportation Journal, 35(2), 14-25.

Windle, R., Lin, J., e Dresner, M. (1996). The impact of low-cost carriers on airport and route competition. Journal of Transport Economics and Policy, 30(3), 309–328.

UNWTO/WTTC. (2012). The impact of visa facilitation on job creation in the G20 economies. (Report prepared for the 4th T20 Ministers’ Meeting Mexico). Madrid: World Tourism Organization / London, UK: World Travel & Tourism Council.