1. Introdución

Na última década, o concepto da economía circular alcanzou unha gran difusión como resposta fronte á crecente crise ambiental que afronta o noso planeta (Ghisellini et al., 2016). A idea central é que a economía funcione dentro das capacidades rexenerativas da natureza mediante a recirculación de materiais e o peche do ciclo de produción e consumo (Kirchherr et al., 2017). Con todo, desde un enfoque crítico sinálase o risco que supón expor a transición cara a unha maior circularidade dun modo excesivamente tecnocrático, que obvie a dimensión política que implica todo cambio social, polo que é necesario incluír na noción da EC consideracións de igualdade e de xustiza social (Genovese e Pansera, 2021).

A investigación que presentamos foi realizada no marco dun proxecto internacional, en que participan varias universidades e entidades privadas, que expón precisamente iso: reflexionar sobre a dimensión da xustiza social no contexto da transición á EC. O noso caso de estudo aborda o proceso de transformación da xestión de residuos en Marrocos e o modo en que afecta ás condicións sociolaborais dos recicladores informais, un colectivo vulnerable e do que na actualidade depende boa parte da separación selectiva de lixo para a reciclaxe, aínda que o seu traballo non goza de recoñecemento legal nin de seguridade laboral, e representa un sector marxinado socialmente. Dentro deste colectivo, prestámoslles particular atención aos recolledores e separadores de residuos, que son o grupo que máis riscos asume. Así mesmo, centrámonos especificamente na xestión dos residuos plásticos, material que recibiu unha atención considerable nos debates contemporáneos sobre a EC (Comisión Europea, 2018; Leslie et al., 2016; Fundación Ellen MacArthur e Foro Económico Mundial, 2017), debido tanto ao seu potencial para a reciclaxe (Jambeck et al., 2018; Rochman et al., 2013), como ao seu impacto na contaminación dos océanos (Jambeck et al., 2015). Ademais, o estudo concéntrase nas cidades costeiras de Casablanca e Rabat, as máis poboadas do país, e nas que existe unha ampla capa da poboación ligada á recollida informal de residuos.

O noso obxectivo ao longo destas páxinas é estudar un sector de reciclaxe que se constrúe sobre a base do traballo informal polas rúas de miles de recicladores de plástico, persoas cun alto grao de precariedade e de exclusión social. A partir do devandito obxectivo, veremos con que mecanismos contan para defender os seus intereses e para que as súas voces sexan tomadas en consideración. Así mesmo, tamén abordaremos o debate sobre as posibilidades de mellora das condicións laborais neste sector, avaliando a diversidade de actores (Administración pública, empresas medianas e pequenas, intermediarios, cooperativas etc.) que posúen un discurso e unha posición específica respecto ás posibilidades de desenvolvemento do sector dos residuos en Marrocos.

O artigo estrutúrase como segue. Primeiro, recóllense as cuestións teóricas e a literatura relacionadas, por unha banda, coas perspectivas críticas da economía circular e, por outra, aquelas vinculadas coa investigación das condicións de vida dos recicladores informais no sur global. Despois, achégase unha visión sintética xeral sobre o estado da cuestión no tocante á xestión de lixos en Marrocos, para pasar posteriormente á parte empírica. Na sección metodolóxica, explícase a estratexia cualitativa levada a cabo e o desenvolvemento do traballo de campo. No apartado dos resultados, expóñense as condicións xerais deste sector informal, mostrando despois diferentes estratexias ou enfoques para mellorar esas condicións: iniciativas sociais como a cooperativa Attawafouk; a iniciativa dirixida polas administracións públicas; e a posición do sector privado en relación ao proceso de transición á circularidade. Por último, pechamos o artigo cunha serie de reflexións críticas.

2. Unha revisión da economía circular desde unha perspectiva da xustiza social

A investigación que aquí se presenta realizouse desde unha perspectiva crítica que entronca cun debate acerca da xustiza ambiental na transición a modelos de EC. Esta análise conecta coa recoñecida reflexión de Harvey (2018) cando sinala que o discurso sobre a xustiza ambiental non se debe limitar (soamente) a un debate filosófico e ético, senón que debe ter en conta as condicións “ambientais” (crenzas, institucións, prácticas sociais materiais e relacións, formas de poder político-económico) que xeran ese discurso e que quedan interiorizadas nel.

Do mesmo xeito que sucedeu co termo “desenvolvemento sostible”, ideado no contexto da Comisión de Medio Ambiente e Desenvolvemento en 1987 co obxectivo de conxugar a preocupación ambiental co crecemento económico e superar as posicións antagónicas entre os ecoloxistas e a industria, ou entre os intereses do norte e o sur globais (Rip e Voß, 2013), a EC corre tamén o risco de converterse nun concepto baleiro de significado e de potencial transformador. Perfilar o seu significado require unha loita política que poña en valor as nocións de xustiza social e ambiental, así como a necesidade de reformular o actual modelo de desenvolvemento económico (Pansera et al., 2021; Genovese e Pansera, 2021). A estas perspectivas críticas súmanse tamén os traballos que, desde a economía feminista, se realizaron desde os anos 70 para poñer en cuestión o modo en que o concepto de “valor” é reducido á dimensión produtiva e monetaria, excluíndo o traballo doméstico e de coidados, realizado maioritariamente por mulleres, e sobre o que se asenta realmente a economía (Martínez e Barca, 2023).

Por isto, a pesar da aparente apertura teórica presente no desenvolvemento conceptual da EC, a corrente dominante oriéntase na práctica cara a unha nova versión do “capitalismo circular”, é dicir, cara a un enfoque orientado ao mercado que interpreta os refugallos industriais e a degradación ambiental como oportunidades para relanzar o crecemento económico, definido agora como “verde” ou “circular” (Comisión Europea, 2018). Desta maneira, os discursos hexemónicos da EC non apuntan á raíz dos problemas sociais e ambientais, en tanto que non cuestionan os supostos fundamentais do sistema económico actual, baseado no crecemento constante da produción e no consumo (Giampietro e Funtowicz, 2020). Con todo, existe unha literatura crecente de discursos críticos da EC que avogan pola necesidade de articular o concepto para ir máis lonxe na abordaxe das causas profundas da degradación ambiental (Friant et al., 2021). En definitiva, se a transición cara á circularidade non incorpora unha noción reflexiva de xustiza social, beneficiará a quen xa ocupan posicións de poder e privilexio, marxinando aínda máis as comunidades excluídas (Schröder e Barrie, 2022).

En consonancia con isto, a noción sociolóxica de "consecuencias non desexadas" da acción social tamén foi recollida nos estudos sobre as transicións á circularidade (Colombo et al., 2019; Suárez-Eiroa et al., 2021; Zwiers et al., 2020), o que indica que os cambios tecnolóxicos tenden a provocar transformacións socioeconómicas e sociopolíticas que tamén requiren dunha detallada investigación. Desde esta perspectiva, resulta de interese o concepto desenvolvido por Jasanoff (2007) das "tecnoloxías da humildade". Este concepto fai referencia á necesidade de incorporar consideracións éticas, valores públicos e diversas perspectivas sociais na gobernanza da ciencia e da tecnoloxía, promovendo a reflexión e un proceso de toma de decisións máis inclusivo onde se recolla o seguinte: "facer evidente a posibilidade de consecuencias imprevistas; facer explícita a normativa que se esconde dentro do técnico; recoñecer desde o principio a necesidade de puntos de vista plurais e de aprendizaxe colectiva" (Jasanoff, 2007).

3. Transición á circularidade na xestión de residuos no sur global

Existe unha ampla literatura de estudos sobre as condicións de traballo dos recicladores informais de residuos no sur global (Parra, 2020; Garret e Florin, 2018; Giannotta, 2022; Dias, 2016; Medina, 2008; Wilson et al., 2015; Fernández e Chen, 2015). Entre eles cómpre destacar o traballo de Chokhandre et al. (2017) contextualizado en Mumbai (India), onde se constatan as malas condicións laborais dos recicladores informais e particularmente o impacto que iso ten na súa saúde. Este estudo recolle a prevalencia de morbilidades significativamente maiores entre estes recicladores, principalmente por lesións, enfermidades respiratorias, infeccións oculares e problemas estomacais. Chokhandre et al. (2017) constatan a necesidade de mellorar a prevención de saúde laboral neste ámbito, incluíndo tamén unha mellora das súas condicións de vida, para o que se debe fortalecer a organización social deste colectivo de recolledores e potenciar o seu poder de negociación na mellora das devanditas condicións.

Outra publicación chave é a coordinada por Cirelli e Florin (2015), Societés urbaines et déchets. Éclairages internationaux, onde se realiza unha comparativa internacional entre diferentes países do norte e do sur global sobre diferentes aspectos vinculados coa recollida de residuos. Aínda que non se recolle nesta publicación a situación en Marrocos, a comparativa entre países moi diversos bota luz sobre cuestións en común en diferentes contextos xeográficos. Entre estes, aparece representado o caso dos recolledores informais no Cairo, Exipto (Florin, 2015), cuxa autora examinou tamén o caso marroquí. De feito, para o caso de Casablanca en particular, resultan moi relevantes os traballos desta antropóloga, Florin (2016), a quen tamén entrevistamos para a nosa investigación e que analizou de forma moi incisiva o modo en que as empresas da economía formal se aproveitan do traballo dos recolledores informais. Define este concepto como “inclusión perversa”, en alusión a que estes traballadores están incluídos economicamente coma un elo chave na cadea de reciclaxe de residuos en Marrocos, á vez que sofren unha notoria exclusión social e política. En definitiva, para o caso marroquí constatouse que hai un volume importante de poboación que vive da recollida de residuos no sector informal, sen dereitos laborais nin condicións de traballo seguras (Cirelli et al., 2019).

Aínda que estes traballos foron esenciais para comprender as precarias condicións laborais dos recolledores e recicladores de residuos en diferentes países do sur, o estudo de caso que aquí se presenta non está centrado en retratar as condicións dos traballadores informais, senón en enmarcar as relacións produtivas do sector, dentro do contexto máis amplo da súa transformación cara á EC, desde unha mirada crítica. Así, ademais das condicións de precariedade e de risco laboral, consideramos o relativo éxito de iniciativas sociais de formalización do traballo informal e mais das estratexias articuladas pola Administración pública en colaboración coa iniciativa privada para modernizar o sector.

4. O contexto. Marrocos e a reciclaxe de plásticos

Marrocos experimentou unha rápida urbanización e desenvolvemento económico nos últimos anos, o que provocou un aumento da demanda de recursos e unha maior produción de residuos. O país xera máis de sete millóns de toneladas de residuos sólidos urbanos ao ano, cunha media de xeración de residuos per cápita de 0,6 kg ao día (Dahchour e O Hajjaji, 2020). Con todo, o sistema de xestión de residuos sólidos non seguiu o ritmo deste crecemento, o que presenta importantes desafíos para as zonas urbanas e rurais. O principal método de eliminación de residuos en Marrocos foi o uso de entulleiras ao descuberto, cunha ampla porcentaxe delas non controladas (Dahchour e O Hajjaji, 2020). Esta práctica provocou graves consecuencias sociolaborais e ambientais, como a contaminación das augas subterráneas, a contaminación atmosférica e a liberación de gases de efecto invernadoiro.

Recoñecendo a necesidade de mellorar a xestión de residuos, o Goberno marroquí puxo en marcha varias estratexias e iniciativas, como o Programa Nacional de Residuos Sólidos (PNDM) lanzado en 2008. O PNDM logrou aumentar a cobertura da recollida de residuos, reducir as verteduras ao descuberto, promover a reciclaxe e a recuperación de recursos e reforzar o marco institucional e normativo da xestión de residuos sólidos (Ministère de l'Énergie, des mines, de l'Eau et de l'Environnement, 2008; Kaza et al. 2018). En 2009, a Lei 23-12 implantou unha normativa máis estrita para a xestión de residuos perigosos, e en 2012, o Proxecto de Lei de Medio Ambiente e Desenvolvemento Sostible 1999-2012 reforzou o compromiso do Goberno coa protección legal do medio ambiente. Por outra banda, a COP22, que tivo lugar en 2016 na cidade de Marrakech, impulsou os esforzos para reducir os residuos e mellorar a súa xestión e recuperación. Ese ano, a Lei Mika zero (plástico cero) prohibiu as bolsas de plástico refugables en mercados e supermercados, promovendo a produción de bolsas de tea e papel. En 2020, a Lei 77-15 ampliou a prohibición das bolsas de plástico dun só uso a todos os sectores.

A pesar destes avances, quedan pendentes retos importantes. Hai só uns anos que o Goberno creou un marco xurídico nacional para organizar a recollida de residuos nas zonas urbanas, pero de cando en cando este sistema implica unha clasificación organizada dos residuos en orixe. Por iso, as taxas de reciclaxe seguen sendo moi baixas e as entulleiras incontroladas representan un perigo ambiental que contamina campos e augas subterráneas (Fekri et al., 2006). Con todo, en ausencia dunha clasificación sistemática de residuos, estes recolledores informais levan a cabo, segundo se estima, ao redor do 90% de toda a clasificación de residuos que se realiza en Marrocos (ICEX, 2020). O plástico clasificado segue diferentes camiños. Unha parte véndese no mercado informal a industrias locais que o transforman para producir obxectos de consumo, como sandalias, cubos etc. Estas prácticas adoitan ter lugar de maneira informal, evitando a rastrexabilidade, os impostos e outros procesos de control, tal e como detallaremos a continuación. Por outra banda, os plásticos de maior calidade véndense no mercado formal: os gránulos de PET son exportados principalmente por empresas estranxeiras, mentres que outros plásticos se venden a empresas formais de reciclaxe ao redor dun 30% ou 40% máis baratos que o plástico cru importado (Rachid, 2020). Segundo a Axencia Española de Comercio Internacional (ICEX, 2020), a industria do plástico marroquí ten un déficit importante, con só o 10% das necesidades de materia prima cubertas pola reciclaxe nacional, e só ao redor do 10% do plástico de envases reciclado.

5. Materiais e métodos

A nosa metodoloxía foi de corte mixto, combinando técnicas de análise documental con entrevistas en profundidade realizadas a diferentes actores chave da Administración pública, empresas privadas, asociacións empresariais, intermediarios do sector e mais unha cooperativa de recolledores. Nesta investigación adoptamos un enfoque aberto ao noso campo de estudo, propio da investigación cualitativa de orientación sociolóxica e inspirada na tradición da Teoría Fundamentada (Corbin e Strauss, 1990), e tamén desenvolvementos máis recentes, como a Análise Temática (Braun e Clarke, 2006; Guest et al., 2012).

Entre febreiro e xuño de 2022 levamos a cabo a primeira fase do traballo de campo cualitativo: once entrevistas virtuais con informantes clave (de entidades sociais, investigadores académicos, empresas privadas etc.) que nos achegaron un contexto socioeconómico fundamental para a segunda fase. Esta segunda fase realizouse a través do traballo de campo dunha investigadora do noso equipo que visitou Casablanca e Rabat durante a primeira quincena de xuño de 2022. Realizáronse nove entrevistas presenciais1. As entrevistas fixéronse en español, francés e darija, a lingua máis falada de Marrocos, coa axuda dun intérprete. Todas as entrevistas se gravaron co permiso dos participantes, excepto a realizada ás funcionarias do Ministerio de Transición Enerxética e de Desenvolvemento Sostible (MTEDD), que non quixeron ser gravadas debido ás normas de confidencialidade da súa institución.

As entidades seleccionadas na mostra cualitativa son representativas do conglomerado dos diferentes actores sociais implicados no incipiente desenvolvemento de prácticas de EC sobre xestión de residuos en Marrocos. Na devandita mostra cualitativa realizouse o esforzo de integración de actores de diferente natureza e especialmente representativos, como o caso da asociación empresarial Fédération des Recycleurs, Collecteurs et Chineurs, creada en 2021 para promover o sector da xestión e valorización dos residuos, garantir a exemplaridade dos seus axentes, defender os seus intereses económicos e a inclusión social dos recolledores de residuos (FEDERCC,2021). Esta federación integra outros actores nacionais importantes, tamén entrevistados, como a Asociación Marroquí para a Valorización de Residuos Industriais (AMVEDI, polas súas siglas en francés) e a cooperativa Attawafouk de Rabat, considerada un exemplo de integración de grande éxito dos recolledores de residuos no traballo formal (Ez-Zaouine e Elouidani, 2019).

A continuación, preséntanse todos os perfís detallados das entidades entrevistadas e doutros informantes. Varias entidades, polo interese suscitado, foron contactadas tanto virtual como presencialmente, achegando nova información ata a saturación do discurso procurada.

As entrevistas foron realizadas con guións semiestruturados, adaptándoos a catro perfiles específicos: investigadores académicos, empresas, Administración pública e recolledores de residuos. Posteriormente, as entrevistas codificáronse establecendo conexións entre as categorías que ían emerxendo da análise, para ofrecer unha interpretación teórica dos temas tratados: identificación das condicións laborais dos recolledores de plásticos, comprensión dos seus intereses, aspectos clave dos discursos sociais ao redor destes traballadores, potenciais conflitos de intereses con empresas e intermediarios, e análises do discurso da Administración pública sobre esta cuestión.

6. Resultados

Na exposición de resultados profundamos nas condicións sociolaborais dos recolledores informais, así como no debate aberto sobre o seu posible proceso de formalización, analizando as iniciativas sociais para a mellora destas condicións a través de cooperativas e alternativas de autoemprego. Indo máis alá, exploramos, a partir deste obxectivo, a distribución de custos e beneficios na transición cara a unha economía circular, recoñecendo a diversidade de intereses contrapostos entre diferentes actores no tipo de implementación laboral da circularidade dos residuos plásticos en Marrocos. En primeiro lugar, presentaranse os resultados referentes ás condicións dos recolledores, para analizar posteriormente a visión e os intereses das empresas privadas do sector xunto ao discurso institucional do MTEED sobre a complexa formalización e mellora das condicións destes traballadores.

7. Discusión

Á vista da revisión teórica que expuxemos ao comezo, constatamos que –tamén neste caso de estudo– a noción da economía circular é articulada máis como un nicho de mercado por explorar que como unha oportunidade de transformación do modelo económico. Neste sentido, non atopamos nas entrevistas realizadas ningún cuestionamento dos supostos básicos do crecemento económico. Aínda que a cuestión da xustiza social e das condicións de vida dos traballadores informais son o centro da discusión, e aparecen reflectidas como preocupacións importantes por todos os axentes sociais, son cuestións vistas sempre nunha relación de ambivalencia con respecto ao proceso de “modernización” e de procura de eficiencia, que na práctica se racionaliza en termos de rendibilidade económica.

Deste xeito, os axentes sociais implicados no proceso –xa sexan expertos/as analistas, empresarios/as ou xestores gobernamentais– entenden a economía circular desde o suposto básico da rendibilidade económica, cuxa maximización aparece, inevitablemente, asociada coa centralización dos procesos, así como coa concentración do investimento e beneficios. Esta posición resulta moi razoable, á vista das limitacións estruturais para lograr unha transformación substancial do sistema económico. Non obstante, non por iso deixa de ser unha mirada que pasa por alto os aspectos máis difíciles de cuantificar do sector informal, unha subeconomía que serve de sostén ás capas máis desfavorecidas da sociedade. Así, cando se fala de mellorar a eficiencia e de formalizar os traballadores informais, está a propoñerse unha mellora en termos de condicións de traballo, pero tamén se está invisibilizando a necesidade social á que a informalidade dá resposta, afastando do marco de análise as raíces da desigualdade social.

Neste contexto, se nos inspiramos nas formulacións críticas da economía feminista, teriamos que abordar a economía circular desde unha perspectiva máis ampla e inclusiva. Isto implicaría valorar a circularidade non só con base na porcentaxe de residuos recuperados, nin no número de empregos creados, senón tamén de acordo cos estilos de vida, cos modelos de consumo e cos incentivos que asocian a xeración de residuos coa riqueza e o desenvolvemento económico. Noutras palabras, como explica Pérez Orozco (2020), deberiamos expor o tipo de vida que consideramos como socialmente desexable e reformular, desde aí, como reorganizar a economía dun modo sostible, que se presentaría tamén como máis igualitario. Desde este enfoque, semella que a circularidade resulta unha noción insuficiente para producir unha transformación do modelo produtivo. Tampouco abonda con “engadirlle” a cuestión da xustiza social como se fose un complemento, algo así como unha “condición moral” que se agrega ao núcleo dunha formulación ao que é alleo.

Este feito plásmase no modo en que os axentes entrevistados expoñen o tema das desigualdades e a necesidade de atender a poboación desfavorecida, máis como unha carga que se interpón no logro dos obxectivos de eficiencia circular que como o obxectivo central. Por iso, a pesar do que poderiamos describir como unha actitude xeral de “boa disposición” contra a inxustiza, faltan tanto os medios teóricos como os políticos para dar ese salto cara a un auténtico novo modelo.

8. Conclusións

Ao longo destas páxinas constatamos que, no caso marroquí, a estratexia sobre a economía circular, e particularmente sobre a xestión dos residuos plásticos, é deseñada desde a alta dirección dos ministerios implicados, cunha participación importante de determinadas empresas privadas do país, pero sen contar apenas coa participación dos traballadores e recolledores informais do sector. O caso marroquí non é excepcional. O mesmo acontece noutros territorios do sur global, pero afondar nesta casuística pódenos dar claves relevantes para abordar con máis precisión as problemáticas actuais sobre o sector informal na economía circular.

En definitiva, o traballo de campo realizado sobre o terreo mostrounos que a base da pirámide da xestión dos residuos se apoia nun tipo de traballadores informais, sen seguridade social nin laboral, expostos a múltiples riscos laborais tanto na recollida diaria de residuos como no seu almacenamento e transformación nas goulsas. O debate institucional, político e académico sobre a economía circular non debería esquecer estes aspectos; é máis, a xustiza laboral debería ser un dos eixes fundamentais á hora de desenvolver políticas vinculadas á transformación cara a unha economía circular, priorizando estes debates sobre outros máis produtivistas ou tecnocráticos.

Esperamos que este artigo anime a realizar novas investigacións sobre esta temática, indagando desde unha óptica comparada as distintas solucións dadas á formalización destes traballadores informais en diferentes países. Por exemplo, o caso de Bogotá, analizado en detalle por Federico Parra (2015), fraguou un gremio con alta capacidade para esixir e defender os seus dereitos. Entre outros logros, en 2011 o Auto 275 esixe en Bogotá a incorporación estrutural da poboación recicladora na xestión dos residuos, en particular a súa remuneración polos servizos afíns ao aproveitamento.

Para terminar, quizais pague a pena reler a Karl Polanyi cando reflexiona sobre as tres mercadorías ficticias (terra, diñeiro e traballo), para repensar en como enfocamos estas (non) mercadorías no novo horizonte da economía circular. Se non queremos cometer os mesmos erros que o capitalismo colonial xerou en termos de desigualdade, cómpre unha reconsideración profunda das condicións laborais dos elos máis precarizados sobre os que se apoia, en moitos territorios, a recollida de residuos e a transición á economía circular.

Autoría do traballo

Conceptualización, I.V.S y J.D.O; Metodoloxía, I.V. S y J.D.O; Adquisición de datos, I.V.S. y J.D.O; Análise e interpretación, J.D.O; Redacción- Preparación do borrador: I.V.S; Redacción-Revisión e Edición: J.D.O.

Todos os autores leron e están dacordo coa versión publicada do manuscrito.